พระสุตตันตปิฎก

ประมวลพุทธพจน์หมวดพระสูตร คือพระธรรมเทศนา คำบรรยาย หรืออธิบายธรรมต่างๆ ที่ตรัสยักเยื้องให้เหมาะกับบุคคลและโอกาส ตลอดจนบทประพันธ์ เรื่องเล่า และเรื่องราวทั้งหลายที่เป็นชั้นเดิมในพระพุทธศาสนา แบ่งเป็น 5 นิกาย (เรียกย่อหรือหัวใจว่า ที ม สํ อํ ขุ) 25 เล่ม คือ

1. ทีฆนิกาย (ชุมนุมพระสูตรขนาดยาว) 3 เล่ม

2. มัชฌิมนิกาย (ชุมนุมพระสูตรขนาดกลาง) 3 เล่ม

3. สังยุตตนิกาย (ชุมนุมพระสูตรที่เกี่ยวกับหัวเรื่องเดียวกัน) 5 เล่ม

4. อังคุตตรนิกาย (ชุมนุมพระสูตรที่จัดเป็นหมวดตามจำนวนข้อธรรม) 5 เล่ม

5. ขุททกนิกาย (ชุมนุมพระสูตร ภาษิต คำอธิบาย และเรื่องราวเบ็ดเตล็ด) 9 เล่ม

1. ทีฆนิกาย (ชุมนุมพระสูตรขนาดยาว)

เล่ม 9 สีลขันธวรรค มีพระสูตรขนาดยาว 13 สูตร เริ่มด้วย พรหมชาลสูตร (หลายสูตรกล่าวถึงความถึงพร้อมด้วยสีลขันธ์ ซึ่งบางทีก็จำแนกเป็นจุลศีล มัชฌิมศีล มหาศีล จึงเรียกว่า สีลขันธวรรค)

เล่ม 10 มหาวรรค มีพระสูตรขนาดยาว 10 สูตร ส่วนมากชื่อเริ่มด้วย มหา เช่น มหาปรินิพพานสูตร มหาสมยสูตร มหาสติปัฏฐานสูตร เป็นต้น

เล่ม 11 ปาฏิกวรรค (ปาถิกวรรค ก็เรียก) มีพระสูตรขนาดยาว 11 สูตร เริ่มด้วยปาฏิกสูตร หลายสูตรมีชื่อเสียง เช่น จักกวัตติสูตร อัคคัญญสูตร สิงคาลกสูตร และสังคีติสูตร

2. มัชฌิมนิกาย (ชุมนุมพระสูตรขนาดกลาง)

เล่ม 12 มูลปัณณาสก์ (บั้นต้น) มีพระสูตรขนาดกลาง 50 สูตร บางสูตรอาจจะคุ้นชื่อ เช่น ธรรมทายาทสูตร สัมมาทิฏฐิสูตร สติปัฏฐานสูตร รถวินีตสูตร วิมังสกสูตร

เล่ม 13 มัชฌิมปัณณาสก์ (บั้นกลาง) มีพระสูตรขนาดกลาง 50 สูตร ที่อาจจะคุ้นชื่อเช่น เสขปฏิปทาสูตร ชีวกสูตร อุปาลิวาทสูตร อภยราชกุมารสูตร มาคัณฑิยสูตร รัฏฐปาลสูตร โพธิราชกุมารสูตร องคุลิมาลสูตร ธรรมเจดียสูตร วาเสฏฐสูตร

เล่ม 14 อุปริปัณณาสก์ (บั้นปลาย) มีพระสูตรขนาดกลาง 52 สูตร มีเนื้อหาแตกต่างกันหลากหลาย เช่น เทวทหสูตร โคปกโมคคัลลานสูตร สัปปุริสสูตร มหาจัตตารีสกสูตร อานาปานสติสูตร กายคตาสติสูตร ภัทเทกรัตตสูตร จูฬกรรมวิภังคสูตร สัจจวิภังคสูตร ปุณโณวาทสูตร สฬายตนวิภังคสูตร อินทรียภาวนาสูตร

3. สังยุตตนิกาย (ชุมนุมพระสูตรที่เกี่ยวกับหัวเรื่องเดียวกันๆ คือ ชุมนุมพระสูตรที่จัดรวมเข้าเป็นกลุ่มๆ เรียกว่า สังยุตต์ หนึ่งๆ ตามเรื่องที่เนื่องกัน หรือตามหัวข้อหรือบุคคลที่เกี่ยวข้อง รวม 56 สังยุตต์ มี 7,762 สูตร)

เล่ม 15 สคาถวรรค รวมคาถาภาษิตที่ตรัสและกล่าวตอบบุคคลต่างๆ เช่น เทวดา มาร ภิกษุณี พราหมณ์ พระเจ้าโกศล เป็นต้น จัดเป็นกลุ่มเรื่องตามบุคคลและสถานที่ มี 11 สังยุตต์

เล่ม 16 นิทานวรรค ครึ่งเล่มว่าด้วยเหตุและปัจจัย คือหลักปฏิจจสมุปบาท นอกนั้น มีเรื่องธาตุ การบรรลุธรรม สังสารวัฏ ลาภสักการะ เป็นต้น จัดเป็น 10 สังยุตต์

เล่ม 17 ขันธวารวรรค ว่าด้วยเรื่องขันธ์ 5 ในแง่มุมต่างๆ มีเรื่องเบ็ดเตล็ดรวมทั้งเรื่อง สมาธิ และทิฏฐิต่างๆ ปะปนอยู่บ้าง จัดเป็น 13 สังยุตต์

เล่ม 18 สฬายตนวรรค เกือบครึ่งเล่มว่าด้วยอายตนะ 6 ตามแนวไตรลักษณ์ เรื่องอื่นมีเบญจศีล ข้อปฏิบัติให้ถึงอสังขตะ อันตคาหิกทิฏฐิ เป็นต้น จัดเป็น 10 สังยุตต์

เล่ม 19 มหาวารวรรค ว่าด้วยโพธิปักขิยธรรม 37 แต่เรียงลำดับเป็นมรรค (พร้อมทั้งองค์ธรรมก่อนมรรค) โพชฌงค์ สติปัฏฐาน อินทรีย์ สัมมัปปธาน พละ อิทธิบาท รวมทั้งเรื่องที่เกี่ยวข้อง เช่น นิวรณ์ สังโยชน์ อริยสัจจ์ ฌาน ตลอดถึงองค์คุณของพระโสดาบันและอานิสงส์ของการบรรลุโสดาปัตติผล จัดเป็น 12 สังยุตต์

4. อังคุตตรนิกาย (ชุมนุมพระสูตรที่เพิ่มจำนวนขึ้นทีละหน่วย คือชุมนุมพระสูตรที่จัดรวมเข้าเป็นหมวดๆ เรียกว่า นิบาต หนึ่งๆ ตามลำดับจำนวนหัวข้อธรรมที่เพิ่มขึ้น เริ่มตั้งแต่หมวด 1, หมวด 2 ฯลฯ ไปจนถึงหมวด 11 รวม 11 นิบาต หรือ 11 หมวดธรรม มี 4,557 สูตร)

เล่ม 20 เอก-ทุก-ติกนิบาต ว่าด้วยธรรม หมวด 1 (เช่น ธรรมเอกที่ฝึกอบรมแล้ว เหมาะแก่การใช้งาน ได้แก่ จิต องค์คุณภายในอันเอกที่เป็นไปเพื่อประโยชน์ยิ่งใหญ่ ได้แก่ ความไม่ประมาท ฯลฯ รวมทั้งเรื่องเอตทัคคะ) หมวด 2 (เช่น สุข 2 สิบสามชุด, คนพาล 2, บัณฑิต 2, ปฏิสันถาร 2, ฤทธิ์ 2 ฯลฯ) หมวด 3 (เช่น มารดาบิดามีฐานะต่อบุตร 3 อย่าง, ความเมา 3, อธิปไตย 3, สิกขา 3 ฯลฯ)

เล่ม 21 จตุกกนิบาต ว่าด้วยธรรม หมวด 4 (เช่น อริยธัมม์ หรือ อารยธรรม 4, พุทธบริษัท 4, ปธาน 4, อคติ 4, จักร 4, สังคหวัตถุ 4 ฯลฯ)

เล่ม 22 ปัญจก-ฉักกนิบาต ว่าด้วยธรรม หมวด 5 (เช่น พละ 5, นิวรณ์ 5, อภิณหปัจจเวกขณ์ 5, นักรบ 5 ฯลฯ) และ หมวด 6 (เช่น สาราณียธรรม 6, อนุตตริยะ 6, คารวตา 6, อภัพพฐาน 6, ฯลฯ)

เล่ม 23 สัตตก-อัฏฐก-นวกนิบาต ว่าด้วยธรรมหมวด 7 (เช่น อริยทรัพย์ 7, อนุสัย 7, อปริหานิยธรรม 7, สัปปุริสธรรม 7, กัลยาณมิตรธรรม 7, ภรรยา 7 ฯลฯ) หมวด 8 (เช่น โลกธรรม 8, คุณสมบัติของภิกษุที่จะไปเป็นทูต 8, ทาน 8, ทานวัตถุ 8, การบำเพ็ญบุญกิริยาวัตถุ 3 ในระดับต่างๆ 8, สัปปุริสทาน 8, ทิฏฐธัมมิกสัมปรายิกัตถิกธรรม 8 ฯลฯ) และหมวด 9 (เช่น อาฆาตวัตถุ 9, อนุปุพพนิโรธ 9, อนุปุพพวิหาร 9, นิพพานทันตา 9 ฯลฯ)

เล่ม 24 ทสก-เอกาทสกนิบาต ว่าด้วยธรรม หมวด 10 (เช่น สังโยชน์ 10, สัญญา 10, นาถกรณธรรม 10, วัฑฒิธรรม 10 ฯลฯ) และ หมวด 11 (เช่น ธรรมที่เกิดต่อจากกันตามธรรมดา ไม่ต้องเจตนา 11, อานิสงส์เมตตา 11 ฯลฯ)

ในอังคุตตรนิกายมีข้อธรรมหลากหลายลักษณะ ตั้งแต่ทิฏฐธัมมิกัตถะ ถึงปรมัตถะ ทั้งสำหรับบรรพชิตและสำหรับคฤหัสถ์ กระจายกันอยู่โดยเรียงตามจำนวน

๕. ขุททนิกาย (ชุมนุมพระสูตร คาถาภาษิต คำอธิบาย และเรื่องราวเบ็ดเตล็ดที่จัดเข้าในสี่นิกายแรกไม่ได้ 15 คัมภีร์)

เล่ม 25 รวมคัมภีร์ย่อย 4 คือ

(1) ขุททกปาฐะ รวมบทสวดย่อยๆ เช่น มงคลสูตร รตนสูตร กรณียเมตตสูตร

(2) ธรรมบท บทแห่งธรรม หรือบทร้อยกรองเอ่ยเอื้อนธรรม มี 423 คาถา

(3) อุทาน พระสูตรแสดงคาถาพุทธอุทาน มีความนำเป็นร้อยแก้ว 80 เรื่อง

(4) อิติวุตตกะ พระสูตรที่ไม่ขึ้นต้นด้วย “เอวมฺเม สุตํ” แต่เชื่อมความเข้าสู่คาถาด้วยคำว่า “อิติ วุจฺจติ” รวม 112 สูตร

(5) สุตตนิบาต ชุมนุมพระสูตรชุดพิเศษ ซึ่งเป็นคาถาล้วน หรือมีร้อยแก้วเฉพาะส่วนที่เป็นความนำ รวม 71 สูตร

เล่ม 26 มีคัมภีร์ย่อย 4 ซึ่งเป็นบทประพันธ์ร้อยกรองคือคาถาล้วน ได้แก่

(1) วิมานวัตถุ เรื่องผู้เกิดในสวรรค์อยู่วิมาน เล่าการทำความดีของตนในอดีต ที่ทำให้ได้ไปเกิดเช่นนั้น 85 เรื่อง

(2) เปตวัตถุ เรื่องเปรตเล่ากรรมชั่วในอดีตของตน 51 เรื่อง

(3) เถรคาถา คาถาของพระอรหันตเถระ 264 รูปที่กล่าวแสดงความรู้สึกสงบประณีตในการบรรลุธรรม เป็นต้น

(4) เถรีคาถา คาถาของพระอรหันตเถรี 73 รูป ที่กล่าวแสดงความรู้สึกเช่นนั้น

เล่ม 27 ชาดก ภาค 1 รวมบทร้อยกรองคือคาถาแสดงคติธรรมที่พระพุทธเจ้าตรัสเมื่อครั้งเป็นพระโพธิสัตว์ในอดีตชาติ และมีคาถาภาษิตของผู้อื่นปนอยู่บ้าง ภาคแรก ตั้งแต่เรื่องที่มีคาถาเดียว (เอกนิบาต) ถึงเรื่องมี 40 คาถา (จัตตาฬีสนิบาต) รวม 525 เรื่อง

เล่ม 28 ชาดก ภาค 2 รวมคาถาอย่างในภาค 1 นั้นเพิ่มอีก แต่เป็นเรื่องอย่างยาว ตั้งแต่เรื่องมี 50 คาถา (ปัญญาสนิบาต) ถึงเรื่องมีคาถามากมาย (มหานิบาต) จบลงด้วยมหาเวสสันดรชาดก ซึ่งมี 1,000 คาถา ภาคนี้มี 22 เรื่อง บรรจบทั้งสองภาค เป็น 547 ชาดก

เล่ม 29 มหานิทเทส ภาษิตของพระสารีบุตรอธิบายขยายความพระสูตร 16 สูตร ในอัฏฐกวรรคแห่งสุตตนิบาต

เล่ม 30 จูฬนิทเทส ภาษิตของพระสารีบุตรอธิบายขยายความพระสูตร 16 สูตรในปารายนวรรค และขัคควิสาณสูตร ในอุรควรรคแห่งสุตตนิบาต

เล่ม 31 ปฏิสัมภิทามรรค ภาษิตของพระสารีบุตร อธิบายข้อธรรมที่ลึกซึ้งต่างๆ เช่น เรื่อง ญาณ ทิฏฐิ   อานาปาน อินทรีย์ วิโมกข์ เป็นต้น อย่างพิสดาร เป็นทางแห่งปัญญาแตกฉาน

เล่ม 32 อปทาน ภาค 1 บทประพันธ์ร้อยกรอง (คาถา) แสดงประวัติพระอรหันต์ โดยเฉพาะในอดีตชาติ เริ่มด้วยพุทธอปทาน (ประวัติของพระพุทธเจ้า) ปัจเจกพุทธอปทาน (เรื่องราวของพระปัจเจกพุทธเจ้า) ต่อด้วยเถรอปทาน (อัตตประวัติแห่งพระอรหันตเถระ) เริ่มแต่พระสารีบุตร พระมหาโมคคัลลานะ พระมหากัสสปะ พระอนุรุทธะ ฯลฯ พระอานนท์ ต่อเรื่อยไปจนจบภาค 1 รวม 410 รูป

เล่ม 33 อปทาน ภาค 2 คาถาประพันธ์แสดงอัตประวัติพระอรหันตเถระ ต่ออีกจนถึงรูปที่ 550

ต่อนั้นเป็นเถรีอปทาน แสดงเรื่องราวของพระอรหันตเถรี 40 เรื่อง เริ่มด้วยพระเถรีที่ไม่คุ้นนาม 16 รูป ต่อด้วยพระเถรีที่สำคัญ คือ พระมหาปชาบดีโคตมี พระเขมา พระอุบลวรรณา พระปฏาจารา ฯลฯ พระยโสธรา และท่านอื่นๆ

ครั้นจบอปทานแล้ว ท้ายเล่ม 33 นี้ มีคัมภีร์ พุทธวงส์ เป็นคาถาประพันธ์แสดงเรื่องของพระพุทธเจ้าในอดีต 24 พระองค์ที่พระพุทธเจ้าพระองค์ปัจจุบันเคยได้ทรงเฝ้าและได้รับพยากรณ์ จนถึงประวัติของพระองค์เอง รวมเป็นพระพุทธเจ้า 25 พระองค์

จบแล้วมีคัมภีร์สั้นๆ ชื่อ จริยาปิฎก เป็นท้ายสุด แสดงพุทธจริยาในอดีตชาติ 35 เรื่องที่มีแล้วในชาดก แต่เล่าด้วยคาถาประพันธ์ใหม่ ชี้ตัวอย่างการบำเพ็ญบารมีบางข้อ

ขุททกนิบาตนี้ เมื่อมองโดยภาพรวม ก็จะเห็นลักษณะที่กล่าวว่าเป็นที่ชุมนุมของคัมภีร์ปลีกย่อยเบ็ดเตล็ด คือ แม้จะมีถึง 15 คัมภีร์ รวมได้ถึง 9 เล่ม แต่

• มีเพียงเล่มแรกเล่มเดียว (25) ที่หนักในด้านเนื้อหาหลักธรรม แต่ก็เป็นคัมภีร์เล็กๆ ในเล่มเดียวมีถึง 5 คัมภีร์ ทุกคัมภีร์มีความสำคัญและลึกซึ้งมาก
• อีก 3 เล่ม (28-29-30) คือ นิทเทส และ ปฏิสัมภิทามรรค แม้จะแสดงเนื้อหาธรรมโดยตรง แต่ก็เป็นคำอธิบายของพระสาวก (พระสารีบุตร) ที่ไขความพุทธพจน์ที่มีอยู่แล้วในคัมภีร์ข้างต้น (ถือได้ว่าเป็นต้นแบบของอรรถกถา)
• ที่เหลือจากนั้นอีก 8 คัมภีร์ ล้วนเป็นบทประพันธ์ร้อยกรอง ที่มุ่งความไพเราะงดงามให้เร้าความรู้สึก เช่นเสริมศรัทธาเป็นต้น คือ

เล่ม 26 วิมานวัตถุ เปตวัตถุ เถรคาถา เถรีคาถา เล่าประสบการณ์ ความรู้สึก และคติของคนดี คนชั่ว ตลอดจนพระอรหันตสาวกที่จะเป็นตัวอย่าง/แบบอย่างสำหรับเร้าให้เกิดความรู้สึกสังเวช เตือนใจ และเร้ากำลังใจ ให้ละความชั่ว ทำความดี และเพียรบำเพ็ญอริยมรรค

เล่ม 27-28 ชาดก แสดงคติธรรมที่สั่งสอนและเร้าเตือนให้กำลังใจ จากการบำเพ็ญบารมีของพระพุทธเจ้าเอง

เล่ม 32-33 อปทาน พุทธวงส์ จริยาปิฎก เป็นบทร้อยกรอง บรรยายประวัติ ปฏิปทา และจริยา ของพระพุทธเจ้า พระปัจเจกพุทธเจ้า และพระอรหันตสาวก ในแนวของวรรณศิลป์ที่จะเสริมปสาทะและจรรโลงศรัทธาในพระรัตนตรัย