บัดนี้ จักแสดงธรรมะเป็นเครื่องอบรมในการปฏิบัติอบรมจิต ในเบื้องต้นก็ขอให้ทุกๆ ท่านตั้งใจนอบน้อมนมัสการ พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น ตั้งใจถึงพระองค์พร้อมทั้งพระธรรมและพระสงฆ์เป็นสรณะ ตั้งใจสำรวมกายวาจาใจให้เป็นศีล ทำสมาธิในการฟัง เพื่อให้ได้ปัญญาในธรรม

            จะแสดงพระพุทธคุณบทว่าภควา นำในความหมายว่า ผู้หัก คือหักกิเลส ตามที่ได้มีคาถาแสดงไว้แปลความว่า ผู้หักราคะ หักโทสะ หักโมหะ เป็นผู้ไม่มีอาสวะกิเลสที่ดองจิตสันดาน หักบาปธรรมทั้งหลาย จึงเรียกว่าภควา ในความหมายนี้อันที่จริงก็เป็นความหมายของพระพุทธคุณตั้งแต่บทว่าอะระหัง แต่ว่าแต่ละบทมีพยัญชนะคือถ้อยคำที่ต่างกัน ทางอธิบายจึงอาจอธิบายด้วยยกเอาพยัญชนะเป็นหลัก ว่าเป็นผู้หักคือหักกิเลส และก็แสดงอธิบายไปในแนวนี้ ทั้งนี้ก็เพราะว่าพระพุทธคุณนั้นแต่ละบทเรียกว่าเป็น อัปปมาโณ คือไม่มีประมาณ กว้างใหญ่ไพศาลกำหนดนับไม่ได้ ว่ากว้างใหญ่เท่าไร หรือถ้าเทียบอย่างวัตถุเช่นมหาสมุทรก็หยั่งไม่ได้ว่า ลึกเท่าไร กว้างเท่าไร

            ฉะนั้น จึงอาจจับขึ้นมาแสดงกันได้แต่เพียงนัยยะใดนัยยะหนึ่ง หรือปริยายใดปริยายหนึ่งเท่านั้น และก็ไม่มีผู้ใดแม้ว่าพระอรหันตสาวกทั้งหลาย จะหยั่งลงไปถึงพระพุทธคุณได้ ท่านพระสารีบุตรเองก็ยังได้กราบทูลพระพุทธเจ้าว่า ท่านไม่อาจทราบธรรมะที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสรู้ ไม่อาจทราบความรู้อันเป็นสัพพัญญุตญาณของพระพุทธเจ้าได้ ท่านทราบได้แต่เพียงที่ได้ฟังพระพุทธเจ้าสั่งสอนแสดงทางไปสู่มรรคผลนิพพาน และท่านก็ได้ความเข้าใจว่า ก็คงเป็นทางเดียวกัน ไม่มีทางอื่น นอกไปจากทางที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอน

            พระพุทธเจ้าเองก็ได้เสด็จไปในทางที่ได้ตรัสสอนนี้ ได้ทรงบรรลุมรรคผลนิพพานด้วยพระองค์เองแล้ว ก็ทรงสั่งสอนพระสาวก พระสาวกก็ปฏิบัติไปตามทางเดียวกันนี้ ไม่ใช่ทางอื่น และก็ได้บรรลุตามพระพุทธเจ้า ท่านก็บรรลุตามพระพุทธเจ้า จึงรู้ว่าทางนี้เท่านั้น พระพุทธเจ้าได้ทรงเสด็จไปถึงก่อน และก็ตรัสบอกพระสาวก พระสาวกก็เดินไปตามทางนี้เท่านั้น ก็บรรลุตามพระพุทธเจ้า ท่านก็รู้ได้เพียงเท่านี้ ใจความที่กราบทูลก็เป็นดั่งนี้ แต่ว่าพระสัพพัญญุตญาณของพระพุทธเจ้านั้น จะเป็นอย่างไรท่านก็ไม่อาจจะทราบได้

            เพราะฉะนั้น ท่านพระสารีบุตรเอง ท่านก็ยังได้แสดงดั่งนี้ และท่านก็แสดงพระพุทธคุณ ตามที่ท่านได้ปฏิบัติตามพระพุทธเจ้าทรงสั่งสอน ซึ่งท่านเห็นว่าพระพุทธเจ้าเองก็ทรงได้บรรลุโดยทางนี้ ดั่งที่กล่าวมาแล้ว จึงได้มีพระคุณตามที่ท่านได้รู้ตามไป เท่าที่ท่านรู้ เพราะฉะนั้น พระพุทธคุณแต่ละบทนั้นจึงอาจแสดงอธิบายกันได้ โดยอาศัยหลักของพยัญชนะคือถ้อยคำ และก็อธิบายไปโดยปริยายคือทางอันหนึ่ง

            แต่ว่าทางที่จะอธิบายแต่ละบทนั้นมากมาย และก็รวมอยู่ในจุดใหญ่อันเดียวกัน เป็นพระพุทธคุณ รวมอยู่ในคำว่าพระพุทธคุณคำเดียว แม้พระพุทธคุณทุกบทที่อธิบายมา ก็อธิบายตามที่ท่านพระอาจารย์ท่านได้อธิบายกันไว้ ก็ตามแนวทางที่ท่านได้ปฏิบัติกันมา ตามที่พระพุทธเจ้าทรงสั่งสอน เมื่อได้ฟังพระพุทธเจ้าทรงสั่งสอน ที่แสดงถึงความตรัสรู้ของพระองค์ ดังเช่นปฐมเทศนาเป็นต้น เพราะฉะนั้น แม้ใจความของแต่ละบทนั้นจะเป็นอันเดียวกัน แต่ว่าพยัญชนะนั้นต่างกัน แนวอธิบายก็อาจจะอธิบายให้แตกต่างกันไปได้ แม้ในบทนี้ ภควา ในความหมายว่าผู้หักคือหักกิเลส ดังที่กล่าวมา ก็พึงอธิบายโดยปริยายให้แตกต่างจากที่ได้อธิบายมาแล้วได้

            คำว่าผู้หักกิเลสนี้ จะกล่าวว่าเป็นภาษาธรรมะก็ได้ ชาวบ้านไม่ค่อยจะพูดกัน และไม่ค่อยจะได้ฟังกัน ว่าหักกิเลส แต่มีอยู่คำหนึ่งที่ชาวบ้านพูดกัน และเข้าใจกัน ก็คือ หักใจ ดังที่มีคำเตือนกัน เช่นในเมื่อพบผู้ที่ต้องเป็นทุกข์ต้องเศร้าโศก เพราะความพลัดพราก จากบุคคลและสิ่งที่เป็นที่รัก คร่ำครวญรัญจวนใจ ก็มักจะเตือนกันว่าให้หักใจเสีย โดยให้นึกถึงว่าเป็นไปตามกรรม เป็นไปตามคติธรรมดา ดั่งนี้เป็นต้น ตามแนวที่พระพุทธเจ้าทรงสั่งสอน

            คำว่าหักใจนี้เป็นคำที่ฟังเข้าใจกัน แต่อันที่จริงนั้นก็มีความหมายเป็นอันเดียวกันกับคำว่าหักกิเลส เพราะหักใจนั้นก็คือหักตัณหา ความดิ้นรนทะยานอยาก อันเป็นเหตุให้ยึดถือว่าเป็นตัวเราของเราต่างๆ เพราะฉะนั้น จะหักใจได้ก็ต้องหักกิเลสคือตัณหาอุปาทานที่บังเกิดขึ้นในจิตใจนี้เอง แม้พระพุทธเจ้าตรัสสอนให้ดับทุกข์ ก็คือตรัสสอนให้ดับตัวสมุทัย เหตุให้เกิดทุกข์นั้นเอง คือให้ดับตัณหาซึ่งเป็นตัวเหตุ เมื่อดับตัณหาที่เป็นตัวเหตุได้ ก็ดับทุกข์ได้ เพราะฉะนั้น ที่ตรัสสอนว่าให้ดับทุกข์ หรือที่สอนกันว่าดับทุกข์ ก็คือดับกิเลส อันเป็นเหตุให้เกิดทุกข์นั้นเอง  แม้คำว่าหักใจที่ชาวบ้านพูดกันเข้าใจ หรือตามศัพท์ธรรมะว่าหักกิเลส โดยความก็คือดับกิเลสนั้นเอง และดับกิเลสนั้นก็กล่าวได้เป็นภาษาชาวบ้านว่าดับใจนั้นเอง คือดับใจที่ประกอบด้วยกิเลส และเมื่อดับใจที่ประกอบด้วยกิเลสได้ ความทุกข์ต่างๆ ก็ดับ คำเหล่านี้จึงมีความหมายเป็นอันเดียวกัน

            พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนไว้ว่า ผู้ที่เป็นไปตามอำนาจของจิตใจย่อมเดือดร้อน แม้คำนี้ก็ตรัสเป็นสามัญเหมือนที่ชาวบ้านพูดกันว่าดับใจดังกล่าวนั้น หรือหักใจดังกล่าวนั้น เพราะว่าเมื่อหักใจไม่ได้ ก็ต้องเป็นไปตามอำนาจของใจ จึงต้องเดือดร้อน และข้อนี้ก็มีความหมายว่าเป็นไปตามอำนาจของกิเลสในจิตใจนั้นเอง แต่ว่าไม่พูดว่ากิเลส พูดกันง่ายๆ ว่าเป็นไปตามอำนาจของใจ แทนที่จะพูดว่าเป็นไปตามอำนาจของกิเลสในใจ ละคำว่ากิเลสไว้เสีย แต่ว่าก็เข้าใจกัน เหมือนคำว่าหักใจก็คือหักกิเลสในใจ หักตัณหาอุปาทานในใจเสีย หักความรักเสีย ความยึดถือเสีย เพราะความรัก ความทุกข์ก็ดับ บิดามารดาที่เสียลูก เช่นลูกสิ้นชีวิตก็ต้องเศร้าโศกเป็นอันมาก สามีภรรยาต้องจากกันด้วยความตายข้างใดข้างหนึ่ง ก็ต้องทุกข์โศกเป็นอันมาก ทั้งนี้ก็เพราะความรัก หรือเรียกว่าตัณหานั้นเอง และก็ยึดถือว่าเป็นตัวเราของเรา เรียกว่าหักใจไม่ได้ ก็คือหักความรักไม่ได้ หักความยึดถือไม่ได้ จึงต้องเป็นทุกข์ ถ้าหักเสียได้ก็ไม่ต้องเป็นทุกข์ สงบทุกข์ได้ ความจริงก็เป็นไปอยู่ดั่งนี้ และเมื่อพิจารณาดูสักหน่อยหนึ่งแล้วก็เห็นได้ไม่ยาก เห็นได้ง่าย

            เพราะฉะนั้น พระพุทธเจ้าซึ่งเป็นผู้หักกิเลส และได้ตรัสสอนให้ทุกๆ คนหักกิเลสตามพระองค์ ก็คือตรัสสอนให้ดับกิเลส พูดอย่างสามัญก็คือสอนให้หักใจ และให้ดับใจดั่งที่กล่าวมานั้น แม้ที่เกี่ยวแก่ตนเอง เกี่ยวแก่ความแก่ ความเจ็บ ความตายของตนเอง เมื่อรู้สึกว่าตนจะต้องแก่ จะต้องเจ็บ จะต้องตาย เมื่อมีตัณหาคือความรักชีวิตของตนเองอย่างยิ่ง มีความยึดถืออยู่ในตนเองอย่างยิ่ง ว่าเป็นตัวเราของเรา จึงต้องมีความทุกข์เดือดร้อน เพราะทุกๆ คนนั้นย่อมมีความกลัวตาย อันเรียกว่ามรณะภัยอยู่ด้วยกัน เมื่อเป็นสามัญชนก็จะต้องเป็นเช่นนี้ แม้ว่าเป็นอริยบุคคลขั้นโสดาบัน ก็ยังต้องเป็นทุกข์อยู่คล้ายๆ กัน

            ดังเช่นที่มีเล่าว่านางวิสาขามหาอุบาสิกา ซึ่งแสดงว่าท่านเป็นโสดาบันแล้ว เมื่อหลานตายก็ยังมีความเศร้าโศก แสดงอาการเศร้าโศกเข้าเฝ้าพระพุทธเจ้า พระพุทธเจ้าจึงได้ตรัสสอนว่า  (เริ่ม) ที่ต้องเศร้าโศกดั่งนี้ก็เพราะความรัก เมื่อมีความรักร้อยหนึ่งก็ต้องเศร้าโศกร้อยหนึ่ง เมื่อมีความรักเก้าสิบก็มีความทุกข์เก้าสิบ ดั่งนี้เป็นต้น ลดลงมาๆ จนเมื่อมีความรักหนึ่ง ก็ต้องมีความทุกข์หนึ่ง เมื่อตัดความรักได้ความทุกข์ก็ดับหมด แม้เป็นโสดาบันบุคคลก็ยังต้องเป็นทุกข์ จนกว่าจะเป็นผู้ที่ตัดกิเลสได้สิ้นเชิงเป็นขีณาสพ ละความรักได้ทั้งหมด ไม่มีสักหนึ่ง ก็ดับทุกข์ได้หมด

            ฉะนั้น เมื่อนามรูปอันนี้ต้องแก่ต้องเจ็บต้องตาย ท่านจึงไม่เป็นทุกข์ เพราะว่านามรูปอันนี้ ชีวิตอันนี้ก็เป็นสังขารคือสิ่งผสมปรุงแต่ง ซึ่งต้องเป็นไปตามธรรมชาติธรรมดา มีเกิดก็ต้องมีดับ เพราะฉะนั้นเมื่อนามรูปอันนี้แก่เจ็บตาย ก็เป็นเรื่องของนามรูปซึ่งจะต้องเป็นดั่งนี้ ไม่ใช่เราแก่เราเจ็บเราตาย เพราะไม่มีตัวเราอยู่ในนามรูป นามรูปไม่มีตัวเรา เพราะว่าละตัณหาอุปาทานได้หมดแล้ว ไม่มีรักเหลืออยู่แต่สักหนึ่ง จึงไม่มีทุกข์เหลืออยู่แม้แต่หนึ่ง สิ้นทุกข์หมดดั่งนี้

            เพราะฉะนั้น เรื่องการหักกิเลสหรือว่าดับกิเลส หักใจหรือดับใจ จึงเป็นเรื่องที่ทุกๆ คนจะต้องปฏิบัติ หากว่าไม่ปฏิบัติในการหักในการดับกิเลสหรือใจไว้บ้างแล้ว จะต้องเป็นทุกข์มากมาย เพราะว่าทุกๆ สิ่งในโลกนี้ สังขารร่างกายนามรูปของตัวเองก็ดี สังขารร่างกายนามรูปของผู้อื่นก็ดี และทุกๆ สิ่งที่เข้าใจว่าเป็นของเราเป็นตัวเรา หรือเป็นสัตว์บุคคลตัวตนเราเขาทั้งหลาย รวมกันเข้าว่าเป็นโลกนี้ทั้งสิ้น ล้วนเป็นสิ่งที่ต้องเกิดดับทั้งนั้น ไม่มีอะไรที่จะไม่เกิดดับ และความเกิดดับนั้นก็ต้องเป็นไปตามกรรม ตามคติของธรรมดา ตามที่พระพุทธเจ้าได้ทรงสั่งสอนเอาไว้

            เพราะฉะนั้น จึงต้องหัดพิจารณาที่จะเจาะแทงลงไปด้วยสติและปัญญา ให้รู้จักสัจจะคือความจริงข้อนี้ และเมื่อได้หัดพิจารณาเจาะแทงลงไปให้รู้จักความจริงข้อนี้แล้ว ก็จะเป็นตัวสติเป็นตัวปัญญาที่ตั้งขึ้นมา สติตั้ง ปัญญาตั้ง จะเรียกว่าเป็นสติปัฏฐาน เป็นปัญญาปัฏฐาน ก็ได้ เมื่อสติตั้งขึ้นมา ปัญญาตั้งขึ้นมา ก็จะดับใจหักใจ ดับกิเลสหักกิเลสได้ จะทำให้ไม่ต้องเป็นทุกข์ หรือแม้ว่าต้องเป็นทุกข์ตามสามัญชน ก็เป็นทุกข์ไม่นานนัก แล้วก็จะหักใจได้ดับใจได้ หักกิเลสได้ดับกิเลสได้ อันเป็นตัวเหตุให้ก่อทุกข์ร้อนต่างๆ ในการปฏิบัติดั่งนี้ต้องอาศัยตนเองที่จะปฏิบัติ ตั้งสติ ตั้งปัญญาขึ้นมา ให้จิตนี้ดื่มสติ ดื่มปัญญา เข้าไปเป็นธรรมโมสถ และเมื่อจิตนี้ได้ดื่มสติได้ดื่มปัญญาเป็นธรรมโมสถเข้าไปแล้ว ก็ดับโรคที่เสียดแทงจิตใจคือตัณหาอุปาทาน อันเป็นเหตุให้เกิดทุกข์ได้ ตามสมควรแก่ความปฏิบัติ

กำหนดดูจิตในปัจจุบันธรรม
            วิธีปฏิบัติในการที่จะหักจะดับดังกล่าวนี้ ต้องอาศัยสติและปัญญาดังที่กล่าวมา ที่ทุกคนสามารถจะปฏิบัติตั้งขึ้นได้ กล่าวทางหนึ่งก็คือว่ากำหนดดูจิตของตน ที่เป็นไปอยู่ในปัจจุบัน ให้รู้จิตของตนที่เป็นไปอยู่ในปัจจุบัน ว่าเป็นอย่างไร และเมื่อตั้งจิตกำหนดดูอยู่ดั่งนี้ ก็จะมองเห็นจิตของตนนี้ ดิ้นรนกวัดแกว่งกระสับกระส่ายไปในอารมณ์ต่างๆ เลื่อนลอยไปในอารมณ์ต่างๆ เมื่อตั้งใจกำหนดดูจึงจะรู้สึก

            ดังเช่นกำลังฟังอยู่นี้ จิตใจก็อยู่ฟังบ้างๆ ไม่อยู่ฟังบ้าง กำลังสวดมนต์ ปากสวดไป จิตใจก็สวดด้วยบ้างไม่สวดด้วยบ้าง เพราะว่ามักเลื่อนลอยไปสู่เรื่องนั้นเรื่องนี้อยู่เสมอ เหมือนอย่างมีเครื่องดึงดูดเอาจิตใจไป เมื่อเป็นดั่งนี้จึงไม่รู้จักปัจจุบันธรรม ธรรมะที่เป็นปัจจุบัน ที่กำลังประสบอยู่ เมื่อไม่รู้จักปัจจุบันธรรมะที่กำลังประสบอยู่ ก็เรียกว่าเป็นผู้ที่หลงอยู่ในปัจจุบัน เมื่อหลงอยู่ในปัจจุบันเพราะจิตใจไม่รู้ปัจจุบัน จิตใจเลื่อนลอยไป จึงไปหลงอยู่ในอดีตบ้าง ในอนาคตบ้าง สุดแต่ว่าจิตใจจะไปทางไหน เลื่อนลอยไปในอดีต ก็ไปหลงอยู่ในอดีต คือเรื่องอดีต ล่องลอยไปในอนาคต ก็ไปหลงอยู่ในเรื่องอนาคต

            แต่อันที่จริงนั้น เป็นตัวความหลงอยู่ในปัจจุบันนี้เอง แต่ว่าไม่รู้จักตัวความหลงของตน ซึ่งหลงอยู่ในปัจจุบัน ไปคิดว่าเพลินอยู่ในอดีต หรือว่าเศร้าโศกไปในเรื่องอดีต เพลินไปในเรื่องอนาคต หรือว่าเศร้าโศกเป็นทุกข์ล่วงหน้าไปถึงเรื่องอนาคต แต่อันที่จริงนั้น ตัวความเพลินหรือความเศร้าโศก ที่นึกว่าอยู่ในเรื่องอดีต หรืออยู่ในเรื่องอนาคตนั้น เป็นปัจจุบันนี้เอง เป็นความหลงอยู่ในปัจจุบันนี้เอง เมื่อเป็นความหลงอยู่ในปัจจุบันดั่งนี้ ก็เป็นอันว่าไม่รู้จักตัวปัจจุบันธรรม เพราะว่าถูกเรื่องที่เป็นอดีตบ้างเป็นอนาคตบ้าง ถูกความยินดีความยินร้ายต่างๆ บ้าง บังเกิดขึ้นปิดบังปัจจุบันธรรมอยู่ ทำให้ไม่มองเห็นปัจจุบันธรรม

            เมื่อเป็นดั่งนี้แหละ จึงเรียกว่าขาดสติความระลึกได้ ขาดสัมปชัญญะความรู้ตัวอยู่ในปัจจุบัน เหมือนอย่างคนที่เรียกว่าไม่มีสติ เดินไปไหนชนนั่นชนนี่ ก็เพราะว่าไม่รู้ปัจจุบันธรรม คือไม่มีสติกำหนดอยู่ว่าเรากำลังเดินอยู่เดี๋ยวนี้ เรียกว่าเผลอสติ และบางทีวางอะไรไว้ก็ลืม ไม่รู้ว่าวางไว้ที่ไหน ก็เพราะว่าไม่มีสติกำหนดอยู่ในปัจจุบันธรรม คือในขณะที่วางของนั้น ถ้ามีสติกำหนดอยู่ในปัจจุบันธรรม ว่าเรากำลังวางของสิ่งนี้อยู่ที่นี่ มีสติเป็นตัวกำหนด มีสัมปชัญญะคือความรู้ตัวอยู่ว่าเราวางของนี้ไว้ที่นี่ แล้วจะไม่เกิดลืมง่าย จะจำได้ ไม่ต้องค้นหากันให้ยุ่งไป

            พิจารณาดูแล้วจึงจะเห็นว่า จิตของทุกๆ คนนี้ที่ไม่ได้ปฏิบัติให้มีสติสัมปชัญญะ จะเป็นอยู่เช่นนี้เสมอ นึกว่าเราจะนั่ง ขณะที่กำลังนั่งจริงนั้นไม่มีสติอยู่ในการนั่ง เพราะว่าจิตนี้นึกล่วงหน้าไปอีกแล้วว่าเราจะพูด ตอนที่กำลังนั่งนั้นไม่รู้ เพราะจิตไปนึกว่าเราจะพูด ในขณะที่กำลังพูดจิตก็นึกล่วงหน้าไปถึงที่จะพูดต่อไป คำที่กำลังพูดอยู่ไม่รู้ คือจิตมักจะคิดล่วงหน้าไปว่าจะทำนั่นทำนี่ แต่ในขณะที่กำลังทำจริงๆ นั้นไม่รู้ว่าเรากำลังทำสิ่งนี้ๆ เพราะจิตคิดล่วงหน้าไปเรื่องอื่นเสียแล้ว มักจะเป็นดั่งนี้

            เพราะฉะนั้น จึงไม่ค่อยมีสติที่จะกำกับตัวเองรักษาตัวเอง ดังที่พระพุทธเจ้าได้ตรัสสอนไว้ว่า เนปักกะ หรือ นิปักกะ อันแปลว่ามีสติรักษาตน คือมีสติอยู่กับตัว เมื่อมีสติอยู่กับตัว ก็มีสัมปชัญญะคือความรู้ตัวอยู่เสมอ ไม่หลงลืม และยิ่งเมื่อส่งจิตให้ล่องลอยไปในอารมณ์อดีตบ้างอนาคตบ้าง เพลินไปบ้าง เศร้าโศกไปบ้าง ก็ยิ่งปกปิดปัจจุบันธรรม ธรรมะที่เป็นปัจจุบันของตนแน่นหนายิ่งขึ้น จะทำสมาธิก็ทำไม่ได้ เพราะว่าใจไม่รวม

            การจะทำสมาธิได้นั้นต้องรวมใจอยู่ในปัจจุบันธรรมได้ เช่นว่าสติกำหนดลมหายใจเข้าออก ก็ต้องมีสติกำหนดอยู่ที่ลมหายใจ นี่เป็นตัวสติ และเมื่อเป็นดั่งนี้หายใจเข้าก็รู้ว่าเราหายใจเข้า หายใจออกก็รู้ว่าเราหายใจออก รู้ตัวอยู่ดั่งนี้เป็นสัมปชัญญะ สติเป็นตัวกำหนด และเมื่อกำหนดก็ย่อมจะมีสัมปชัญญะ คือความรู้ตัว ว่าเรากำลังหายใจเข้า เรากำลังหายใจออก อันหมายถึงว่า หายใจเข้าหายใจออกที่เป็นปัจจุบันธรรมนั้นเอง คือหายใจเข้าหายใจออกที่เป็นจริงๆ อยู่ในเดี๋ยวนี้ ปัจจุบันเดี๋ยวนี้ และเมื่อมีสติสัมปชัญญะอยู่ดั่งนี้ จิตจึงจะได้สมาธิ สติก็ตั้งเป็นสติปัฏฐาน ปัญญาก็ตั้งเป็นปัญญาปัฏฐาน คู่กันไป

            ที่ทำสมาธิไม่ได้ ก็เพราะว่าจิตล่องลอยไป ในเรื่องอดีตในอารมณ์อดีต ในเรื่องอนาคตอารมณ์อนาคตบ้าง ถ้าตัดมิได้ ก็ตั้งสติไม่ได้ ตั้งปัญญาไม่ได้ เป็นสมาธิไม่ได้ ฉะนั้น การจะทำสมาธิได้ ก็จะต้องมีสติมีสัมปชัญญะในปัจจุบันธรรม คือกรรมฐานที่กำหนดนี้แหละ เป็นปัจจุบันธรรมของตน จะเป็นกายข้อใดข้อหนึ่งก็ได้ เวทนาข้อใดข้อหนึ่งก็ได้ จิตก็ได้ ธรรมะข้อใดข้อหนึ่งก็ได้ ในสติปัฏฐานทั้ง ๔ ใช้ได้ทั้งนั้น และเมื่อจิตรวมกันอยู่เป็นตัวสติ เป็นตัวสัมปชัญะ เป็นตัวปัญญาประกอบกันดั่งนี้ ย่อมจะได้สติปัฏฐานทั้งหมด แม้ว่าจะตั้งต้นกำหนดแต่เพียงข้อเดียว แต่เมื่อจิตมารวมอยู่เป็นปัจจุบันธรรม กายเวทนาจิตธรรมก็รวมมาอยู่เป็นอันเดียวกัน และก็จะได้โพชฌงค์ สติโพชฌงค์ ธัมวิจยโพชฌงค์ เป็นต้น ตามมาโดยไม่ยาก อันเป็นทางปัญญา

            เพราะฉะนั้น จึงต้องอาศัยความเจาะแทงลงไปที่ปัจจุบันธรรมนี่แหละให้ได้ ต้องเจาะต้องแทงอารมณ์ ต้องเจาะต้องแทงกิเลสที่มาปกคลุมอยู่ เพราะเหตุที่จิตนี้เลื่อนลอยออกไปดังกล่าวนั้น ให้ได้ เมื่อเจาะแทงได้ ปัจจุบันธรรมก็ปรากฏ ตั้งแต่ขั้นสมาธิขั้นปัญญา ขั้นสมาธินั้น อารมณ์ของสมาธิที่กำหนดตั้ง เช่นกายข้อใดข้อหนึ่ง เช่น ลมหายใจเข้าออก ก็จะปรากฏ กล่าวรวมๆ ก็คือว่ากายมีอยู่ มีอยู่เดี๋ยวนี้ เวทนามีอยู่ มีอยู่เดี๋ยวนี้ จิตมีอยู่ มีอยู่เดี๋ยวนี้ ธรรมะคือเรื่องในจิตมีอยู่ มีอยู่เดี๋ยวนี้ เช่น หายใจเข้าหายใจออก หายใจเข้าหายใจออกนี่เป็นตัวกาย หายใจเข้าหายใจออกเป็นตัวเวทนา หายใจเข้าหายใจออกเป็นตัวจิต หายใจเข้าหายใจออกเป็นตัวธรรมะในจิต เป็นปัจจุบัน กายมีอยู่ เวทนามีอยู่ จิตมีอยู่ ธรรมมะมีอยู่ ดั่งนี้ ก็เป็นสมาธิ

ปัญญาขั้นเห็นเกิดดับ
            และเมื่อได้สมาธิดั่งนี้ ก็ดูตัวที่มีอยู่นี่แหละ คือดูตัวกายเวทนาจิตธรรมที่มีอยู่เดี๋ยวนี้นี่แหละ ให้เห็นว่าเป็นสิ่งที่มาสิ่งที่ไป มาก็คือเกิด ไปก็คือดับ มาไปอยู่ในปัจจุบัน มาก็เกิด ไปก็ดับ มาไปมาไปอยู่ดั่งนี้ เป็นปัจจุบันธรรม ก็เป็นตัวปัญญาเห็นเกิดดับขึ้นโดยลำดับ เห็นชัดขึ้น เห็นชัดขึ้นเท่าใดก็เป็นตัวปัญญาเท่านั้น และเมื่อเป็นดั่งนี้ ก็เป็นการเริ่มปฏิบัติที่จะหักกิเลสได้ ที่จะดับกิเลสได้ ที่จะหักใจได้ ที่จะดับใจได้ และเมื่อได้ในขั้นนี้ ก็จะหักจะดับได้ในขั้นที่ละเอียดยิ่งขึ้นต่อไป

            ต่อจากนี้ก็ขอให้ตั้งใจฟังสวดและตั้งใจทำความสงบสืบต่อไป