บัดนี้ จักแสดงธรรมะเป็นเครื่องอบรมในการปฏิบัติอบรมจิต ในเบื้องต้นก็ขอให้ทุกๆ ท่านตั้งใจนอบน้อมนมัสการ พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น ตั้งใจถึงพระองค์พร้อมทั้งพระธรรมและพระสงฆ์เป็นสรณะ ตั้งใจสำรวมกายวาจาใจให้เป็นศีล ทำสมาธิในการฟัง เพื่อให้ได้ปัญญาในธรรม

            อันปัญญาในธรรมนั้นเรียกอีกคำหนึ่งว่าธรรมจักขุ หรือธรรมจักษุดวงตาเห็นธรรม ซึ่งพระบรมศาสดาเมื่อทรงแสดงปฐมเทศนาจบลงแล้ว ก็ได้มีการแสดงต่อไปอีกว่า ธรรมจักษุคือดวงตาเห็นธรรมเกิดขึ้นแก่ท่านพระโกณฑัญญะว่า ยังกิญจิ สมุทยธัมมังสิ่งใดสิ่งหนึ่งมีความเกิดขึ้นเป็นธรรมดา สัพพันตัง นิโรธธัมมัง สิ่งนั้นทั้งหมดก็มีความดับไปเป็นธรรมดา ดั่งนี้ ซึ่งท่านแสดงว่า ท่านพระโกณฑัญญะได้สำเร็จเป็นพระโสดาบัน เพราะได้ธรรมจักษุดวงตาเห็นธรรมดังกล่าวนั้น

            ดวงตาเห็นธรรมนี้เมื่อพิจารณาดูถ้อยคำตามที่แสดงไว้ ก็กล่าวได้ว่าเป็นการเห็น ทุกขสัจจะ สภาพที่จริงคือทุกข์นั้นเองแจ่มชัดขึ้น อันทำให้ตัดสมุทัยคือเหตุแห่งทุกข์ได้ในบางส่วน ดังที่เรียกว่าตัดสัญโญชน์กิเลสเป็นเครื่องผูกใจได้ ๓ ข้อ คือ สักกายทิฏฐิ ความเห็นยึดถือว่ากายของตน วิจิกิจฉา ความเคลือบแคลงสงสัยในพระรัตนตรัยเป็นต้น และ สีลัพพตปรามาส ความลูบคลำยึดถือในศีลและวัตรปฏิบัติ ด้วยอำนาจตัณหาคือความดิ้นรนทะยานอยาก

สีลัพพตปรามาส
            ข้อ ๓ นี้ก็มีอธิบายทั่วไปว่า สีลัพพตปรามาส นั้น ก็คือการยึดถือปฏิบัติในศีลและวัตรไปในทางถือขลังต่างๆ ซึ่งคำนี้ก็บ่งถึงว่าถือขลังว่าจะบันดาลให้บังเกิดผลที่ต้องการอย่างนั้นอย่างนี้ อันการถือขลังดั่งนี้ก็บ่งว่ามิได้เป็นการที่ได้ถือตรงเข้ามา ว่าศีลและวัตรเป็นข้อปฏิบัติสำหรับที่จะละกิเลสต่างๆ ซึ่งเมื่อปฏิบัติในศีลและในข้อวัตรปฏิบัตินั้นๆ ก็เพื่อละ ราคะ โลภะ โทสะ โมหะ ไม่ได้มุ่งผลอย่างนั้นอย่างนี้แบบถือขลัง

            ฉะนั้น เมื่อยังมีการถือขลังอยู่ ก็แสดงว่า ยังมีตัณหา คือ ความอยาก เช่น อยากจะได้ผลอย่างนั้น อยากจะได้ผลอย่างนี้ เป็นกามตัณหา ภวตัณหา วิภวตัณหา เมื่อเป็นดั่งนี้ ปฏิบัติในศีลและวัตรปฏิบัตินั้นๆ ก็ยังไม่เป็นทางตรงไปสู่การละกิเลส คือมิใช่เพื่อละกิเลส แต่เพื่อให้บังเกิดผลตามที่กิเลสต้องการ เช่นกิเลสต้องการลาภต้องการยศ ก็ปฏิบัติในศีลและวัตรปฏิบัตินั้นๆ เพื่อให้ได้ลาภได้ยศ ไม่ใช่เพื่อให้ได้มรรคผลนิพพาน ซึ่งเป็นการละกิเลสและกองทุกข์ การปฏิบัติในศีลและในวัตรปฏิบัตินั้นๆ แม้ว่าจะเป็นศีลและวัตรปฏิบัติที่ถูกต้อง แต่เมื่อยังถือขลังอยู่ดั่งนั้น ก็ยังเป็นสีลัพพตปรามาส

            อีกอย่างหนึ่งอธิบายที่หยาบไปกว่านั้น ก็คือ ถือศีลและวัตรปฏิบัติภายนอกพุทธศาสนา ก็เพื่อผลต่างๆ ตามที่ต้องการ ส่วนการปฏิบัติศีลและวัตรในพุทธศาสนานั้น เมื่อยังมีการถือขลังอยู่ ก็เป็นสีลัพพตปรามาสเช่นเดียวกัน และเมื่อยังมีสีลัพพตปรามาสอยู่ดั่งนี้ การรักษาศีลและวัตรก็เป็นไปเพื่อผลที่กิเลสต้องการ

สีลัพพตปรามาสอย่างละเอียด
            อนึ่ง เมื่อแสดงโดยละเอียด การรักษาศีลและประพฤติปฏิบัติแม้ในพุทธศาสนา ที่เป็นไปเพื่อละกิเลสโดยตรง มิได้มุ่งลาภผลเป็นต้น แบบถือขลังดังที่กล่าวมาแล้ว แต่ว่าในการปฏิบัติจำต้องมีการรักษา ศีลก็ต้องรักษา วัตรปฏิบัติก็ต้องรักษา เพราะว่ายังมีกิเลสที่อาจบังเกิดขึ้น ทำให้ปฏิบัติผิดศีลผิดวัตรปฏิบัติต่างๆ จึงต้องรักษาด้วยอาศัยสติรักษา อาศัยวิรัติเจตนาความตั้งใจงดเว้นรักษา ศีลจึงจะดำรงอยู่ และวัตรปฏิบัติต่างๆ จึงจะเป็นไปได้ แม้ศีลที่ยังต้องรักษา วัตรปฏิบัติที่ยังต้องรักษาอยู่ดั่งนี้ ก็เป็นสีลัพพตปรามาสอย่างละเอียดเหมือนกัน และบางทีรักษาไม่ถึงใจ รักษาแค่กายแค่วาจา แต่ว่าจิตใจนั้นยังดิ้นรนกวัดแกว่งกระสับกระส่ายวุ่นวาย ต้องการที่จะละเมิดศีล คือว่าศีลยังไม่ถึงจิตใจ จิตใจยังวุ่นวายกลุ้มกลัด แม้ดั่งนี้ก็เป็นสีลัพพตปรามาสอีกเหมือนกัน

            แต่ว่าในการรักษาศีลปฏิบัติในวัตรปฏิบัติต่างๆ แม้มุ่งที่จะละกิเลส ในเบื้องต้น ก็ต้องรักษาศีล รักษาวัตรปฏิบัติไว้ดังที่กล่าวมานี้ โดยที่จะต้องรักษาสติ รักษาวิรัติคือเจตนาไว้ให้มั่นคง ศีลจึงจะดำรงอยู่และวัตรปฏิบัติต่างๆ จึงจะดำรงอยู่ เบื้องต้นก็ต้องเป็นดั่งนี้ก่อน ต่อเมื่อได้ตั้งใจรักษาศีล รักษาวัตรปฏิบัติ ให้มีความคุ้นเคยในศีล ในวัตรปฏิบัตินั้นๆ มากขึ้น จนสามารถที่จะรักษาศีล รักษาวัตรปฏิบัติให้ถึงจิตใจได้... ( เริ่ม)... คือให้จิตใจเป็นศีลเป็นวัตร ให้กายวาจาเป็นศีลเป็นวัตรถึงกัน ดั่งนี้ ศีลก็จะไม่ขาดเป็นท่อน ไม่ขาดเป็นช่อง ไม่ด่างไม่พร้อย เป็นไทไม่เป็นทาสของตัณหา วิญญูชนสรรเสริญ วิญญูชนก็คือผู้รู้ ตนเองเป็นผู้รู้ก็ชื่อว่าวิญญูชน ผู้อื่นเป็นผู้รู้ก็ชื่อว่าวิญญูชน วิญญูชนย่อมไม่ติเตียน อันหมายถึงว่าทั้งตนเองและทั้งผู้อื่นที่เป็นวิญญูชนก็ไม่ติเตียนโดยศีลได้

สีลวิสุทธิ วัตรวิสุทธิ
            และเป็นไปเพื่อสมาธิ คือศีลและวัตรนั้นยิ่งปฏิบัติ จิตก็ยิ่งสงบ ทำสมาธิได้สะดวก ดั่งนี้ จึงมีคำเรียกศีลเช่นนี้ว่า อริยกันตศีล ศีลที่พระอริยะเจ้าใคร่ ศีลที่พระอริยะเจ้าปรารถนา ไม่เป็นสีลัพพตปรามาส แต่ว่าเป็นศีลและวัตรที่บริสุทธิ์ อันจะเรียกได้ว่าเป็นสีลวิสุทธิ ความหมดจดแห่งศีล วัตรวิสุทธิ ความหมดจดแห่งวัตรปฏิบัติ ทางกายทางวาจาทางใจ ไม่เป็นศีลปรามาส ไม่เป็นวัตรปรามาส

การปฏิบัติในศีลและวัตรปฏิบัติต่างๆ จึงสมควรที่จะปฏิบัติให้เป็นไปในลักษณะดังกล่าวมานี้ ตั้งแต่เบื้องต้นก็ต้องไม่ปฏิบัติในศีลและวัตรภายนอกพุทธศาสนาต่างๆ อันเป็นการถือขลังโดยตรง เหมือนอย่างปฏิบัติตามที่บุคคลภายนอกพุทธศาสนาแนะนำ หรือบุคคลภายในพุทธศาสนานี้เอง แต่ว่าแนะนำข้อปฏิบัติที่เป็นภายนอกพุทธศาสนา ดังที่ปรากฏกันอยู่โดยมาก ก็ให้ละสีลัพพตปรามาสอย่างหยาบเช่นนี้ก่อน มาปฏิบัติในศีลและวัตรที่เป็นภายในพุทธศาสนาโดยตรง ฟังคำแนะนำของผู้อื่นได้ เมื่อเขาแนะนำให้ปฏิบัติในศีลและวัตรที่เป็นภายในพุทธศาสนา ก็รับมาปฏิบัติได้ แต่ว่าแม้ปฏิบัติในศีลและวัตรที่เป็นภายในพุทธศาสนานี้ ก็ยังมีการถือขลังประกอบอยู่ ด้วยถือว่าศีลและวัตรเป็นของขลังที่จะบำบัดทุกข์ภัยต่างๆ อย่างนั้นอย่างนี้ ที่จะอำนวยให้เกิดโชคลาภอย่างนั้นอย่างนี้ เป็นต้น

            แต่แม้เช่นนี้ การปฏิบัติที่เป็นศีลและวัตรนั้นถูกต้องก็ใช้ได้ แต่ว่าก็ยังหยาบอยู่นั่นเอง ก็ต้องให้พยายามที่จะละการถือขลังดั่งนี้ มาเป็นการถือว่าศีลก็เป็นศีล วัตรก็เป็นวัตร เพื่อละกิเลสโดยตรงไปโดยลำดับ ดั่งนี้ก็เป็นการปฏิบัติในศีลและวัตรที่ใกล้ต่อมรรคผลนิพพานเข้าอีก

ศีลที่เป็นไปเพื่อสมาธิ
            และในการปฏิบัตินั้นก็จะต้องคอยรักษาศีลและวัตร เพราะว่ายังมีศัตรูคือกิเลสบังเกิดขึ้น คอยที่จะชักจูงให้ละศีลและวัตรอยู่เนืองๆ จำเป็นที่จะต้องมีสติ ต้องมีวิรัติเจตนาอันเข้มแข็ง สำหรับที่จะต่อสู้กับบรรดากิเลสทั้งหลาย อันเป็นเครื่องชักนำเหล่านั้น เพราะฉะนั้น จะพึงเห็นได้ว่าในขณะที่สติอ่อน วิรัติเจตนาอ่อน ตลอดจนถึงปัญญาอ่อน กิเลสมีกำลังแรง ผู้ปฏิบัติในศีลและวัตรก็ยังขืนปฏิบัติ ก็ต้องต่อสู้กับกิเลส

            ฉะนั้น จึงปรากฏว่าไม่ได้ความสุขในการปฏิบัติศีลและวัตร จิตใจกลุ้มกลัด จิตเองก็ไม่เป็นศีลเป็นวัตร สมาธิเองก็ไม่ได้ จะทำใจให้สงบไม่ได้ ดังจะพึงเห็นได้จากบรรดาผู้ที่บวชอยู่ หรือถือศีลอยู่ แต่ต้องการที่จะละศีล ต้องการที่จะสึก แต่ยังไม่ถึงกำหนดเวลาที่จะละศีล หรือที่จะสึก จิตก็ไม่ได้ความสงบ คือไม่ได้สมาธิ แต่ก็ไม่ได้ละทิ้งศีลในขณะนั้น แต่ว่าศีลที่รักษาอยู่ในขณะนั้นต้องเป็นไปโดยที่ฝืนใจ คำว่าฝืนใจนั้นก็คือว่าฝืนใจที่มีกิเลสนั้นเอง ก็ไม่ได้สุขจากศีล ไม่ได้สมาธิจากศีล จิตก็กลุ้มกลัดวุ่นวาย ส่วนสึกเสียได้ หรือว่าละศีลเสียได้ ก็ดูเหมือนสบายไป

            แต่อันที่จริงนั้นไม่ใช่สบายไป แต่ว่าเป็นทุกข์ไปด้วยความที่ไม่รู้ ว่าการปฏิบัติไปตามกิเลสนั้นเป็นตัวทุกข์ ไม่ใช่เป็นตัวสุขที่แท้จริง รักษาศีลแบบนี้แหละเรียกว่าไม่เป็นไปเพื่อสมาธิ ศีลยังไม่เป็นศีลถึงจิตใจ เพราะฉะนั้น ก็ต้องหัดที่จะรักษาศีลให้ถึงจิตใจ ให้ได้สุขจากศีล ให้ได้สมาธิจากศีล ดั่งนี้จึงจะเป็นศีลที่ไปเพื่อสมาธิ แต่จะเป็นศีลดั่งนี้ได้ก็จำเป็นที่จะต้องปฏิบัติข่มกิเลสให้ได้ ไม่ให้เป็นทาสของกิเลส ที่เรียกว่ารักษาศีลให้ศีลเป็นไทไม่เป็นทาสของกิเลส การปฏิบัติที่ให้ศีลเป็นไทไม่เป็นทาสของกิเลส ที่จะให้เป็นสมาธิได้ ได้สุขจากศีล ได้สมาธิจากศีลดั่งนี้แหละเรียกว่าเป็นการที่ปฏิบัติในศีลและวัตรต่างๆ ซึ่งจะละกิเลสได้ คือละสัญโยชน์ได้ ๓ ดังที่กล่าวมานั้น

วิจิกิจฉาในศีลวัตรรัตนตรัย
            และการที่ยังรักษาศีลให้มีลักษณะที่เป็นไปดังกล่าวมิได้ คือให้บริสุทธิ์บริบูรณ์ไม่ได้ ก็เพราะว่ายังมีวิจิกิจฉาคือความเคลือบแคลงสงสัยอยู่ ในพระพุทธเจ้า ในพระธรรม ในพระสงฆ์ ในศีลและวัตรที่ปฏิบัติเอง คือว่ายังไม่มีความเชื่อตั้งมั่นลงไปว่าศีลและวัตรที่พระพุทธเจ้าทรงสอนให้ปฏิบัตินั้นละทุกข์ได้ เพราะยังไม่รู้จักว่าอะไรคือทุกข์อันแท้จริง และยังเข้าใจว่าความได้สมปรารถนา คือสมตัณหาต้องการ นั่นเป็นตัวสุข เมื่อไม่ได้ก็เป็นทุกข์ คราวนี้เมื่อมารักษาศีลและวัตรปฏิบัติในพุทธศาสนาอยู่ ศีลและวัตรทั้งปวงนี้ล้วนแต่เป็นเครื่องขัดคอตัณหาทั้งนั้น ขัดคอกิเลสทั้งนั้น กิเลสตัณหาต้องการให้ทำอย่างนี้ แต่ว่าศีลและวัตรนั้นให้เว้น ไม่ทำดังที่กิเลสตัณหาต้องการ แปลว่าขัดคอกิเลส ขัดคอตัณหา และเมื่อบุคคลนั้นยังยึดถือกิเลสตัณหาอยู่ว่าเป็นตัวเราของเรา จึงเห็นว่าศีลและวัตรนั้นกลายเป็นเครื่องขัดคอความสุข ขัดขวางมิให้ได้ความสุขตามที่ต้องการ

            จึงเป็นอันว่ามิได้มีความเชื่อตั้งมั่นอยู่ในศีลและวัตรตามที่พระพุทธเจ้าทรงสั่งสอน และเมื่อไม่มีความเชื่อตั้งมั่นอยู่ในข้อที่พระพุทธเจ้าสั่งสอน ก็เป็นอันว่าไม่มีความเชื่อตั้งมั่นอยู่ในความตรัสรู้ของพระพุทธเจ้า ไม่เชื่อว่าพระพุทธเจ้าเป็นพระพุทธเจ้าจริง พระธรรมเป็นพระธรรมจริง พระสงฆ์เป็นพระสงฆ์จริง ยังมีความเชื่ออยู่แต่เพียงผิวเผินเท่านั้น ยังไม่เชื่อจริงจัง เมื่อเชื่อจริงจังแล้วต้องรับปฏิบัติตามที่ทรงสั่งสอน

เพราะไม่เห็นทุกข์ตามเป็นจริง
            เมื่อไม่รับปฏิบัติตามที่ทรงสั่งสอน ก็เป็นอันว่าไม่เชื่อในพระพุทธเจ้า พระธรรม พระสงฆ์จริงจัง ทั้งนี้ก็เพราะว่ายังมีความเห็นยึดถือกายของตน คือเห็นยึดถือตัวเราของเราอยู่ ในกายและใจอันนี้ ในชีวิตนี้ และในทุกๆ อย่าง ว่าเป็นตัวเราเป็นของเรา รวมเรียกว่าเห็นยึดถืออยู่ในกายของตน เมื่อเป็นดั่งนี้จึงยังมีความเคลือบแคลงสงสัย และยังมีการปฏิบัติในวัตรและศีลทั้งหลาย เป็นการถือขลังดังที่กล่าวมานั้น ทั้งนี้ก็เพราะว่ายังไม่มีความเห็นทุกข์ ว่าเป็นทุกข์จริง ยังเห็นว่าทุกข์เป็นสุข เพราะฉะนั้น การปฏิบัติในศีลสมาธิปัญญา ให้ได้ถึงปัญญาที่เป็นตัวสัมมาทิฏฐิความเห็นชอบ ตั้งแต่เห็นในทุกขสัจจะสภาพที่จริงคือทุกข์ อันโยงถึงสมุทัย นิโรธ มรรค จึงเป็นข้อสำคัญ

ธรรมจักษุในเบื้องต้น
            และเมื่อใดได้ปฏิบัติจนมองเห็นทุกข์ตามความเป็นจริง ว่าอันตัวทุกข์ที่แท้จริงนั้น หมายถึงตัวสังขารคือสิ่งผสมปรุงแต่งทุกอย่าง จะเป็นสิ่งที่เขาเรียกว่าสุขทุกอย่างในโลก จะเป็นสิ่งที่เขาเรียกว่าทุกข์ทุกอย่างในโลก คือจะเป็นลาภ เป็นยศ เป็นสรรเสริญ เป็นสุข เป็นอลาภ อยศ เป็นนินทา เป็นทุกข์ ก็เป็นอะไรทั้งสิ้นซึ่งเป็นสังขารคือสิ่งผสมปรุงแต่ง ตลอดจนถึงกายใจอันนี้ หรือนามรูปอันนี้ หรือขันธ์ ๕ อันนี้ อันเป็นสังขารคือสิ่งผสมปรุงแต่ง ล้วนเป็นสิ่งที่มีความเกิดขึ้นเป็นธรรมดา มีความดับไปเป็นธรรมดาทั้งสิ้น

            เห็นเกิดและดับของสังขารทั้งหลายคู่กันไปทันที มิใช่เห็นแต่เกิดเท่านั้น แต่เห็นดับด้วยคู่กันไปทันทีทุกอย่าง เมื่อยกตัวอย่างทางอายตนะ ก็เช่นว่าเห็นรูปอะไร ก็เห็นเกิดเห็นดับของรูปนั้นทันที ได้ยินเสียงอะไรก็เห็นเกิดเห็นดับของเสียงนั้นทันที ดั่งนี้เป็นต้น จะเป็นรูปที่สวยงามไม่สวยงามอะไรก็ตาม เมื่อเป็นรูปแล้วก็เกิดดับ เห็นเกิดเห็นดับทันที

            ได้ยินเสียงอะไร จะเป็นเสียงสรรเสริญเสียงนินทาอะไรก็เกิดดับทันที ดั่งนี้เป็นการเห็นทุกข์ ซึ่งเป็นตัวธรรมจักษุคือดวงตาเห็นธรรม เมื่อปฏิบัติให้เห็นทุกข์ดั่งนี้อยู่เนืองๆ ก็จะทำให้ได้สติได้ปัญญามองเห็นถนัดชัดเจนขึ้น จะเป็นการสร้างธรรมจักษุให้บังเกิดขึ้นในตนตั้งแต่เบื้องต้น จนถึงสามารถเป็นมรรคเป็นผล ละสัญโยชน์ได้ตั้งแต่ ๓ ขึ้นไป

            ต่อไปนี้ก็ขอให้ตั้งใจฟังสวดและตั้งใจทำความสงบสืบต่อไป