นิพพานมีอยู่ในวัฏฏสงสาร ความสุขมีอยู่ในความทุกข์

นิพพานมีอยู่ในวัฏฏสงสาร ความสุขมีอยู่ในความทุกข์

เราจะดับอวิชชาได้อย่างไร ? ในเมื่อเรานี่กลุ้มอยู่ด้วยอวิชชา ข้อนี้เป็นสิ่งที่จะต้องศึกษา ให้มากเป็นพิเศษ ให้เข้าใจถึงข้อที่ว่า สิ่งทั้งหลายทั้งปวงนั้น ย่อมเป็นไปตามเหตุตามปัจจัย แล้วแต่เหตุปัจจัยมีอยู่อย่างไร มันก็ปรุงแต่งไปอย่างนั้น เพราะฉะนั้นเรา จะต้องสร้างเหตุสร้างบัจจัย ไปในทางที่จะดับอวิชชาหรือดับทุกข์

ถ้ากล่าวไปตามแบบฉบับ ก็ได้แก่การศึกษาและการปฏิบัติ เพื่อจะดับอวิชชาเสียนั่นเอง แต่กล่าวอย่างนี้ เป็นการกล่าวอย่างกำปั้นทุบดินอยู่มาก เพราะว่าเราเป็นผู้เต็มอยู่ด้วยอวิชชา แล้วจะเอาสติบัญญาไหนมาศึกษา เพื่อดับอวิชชานั้น

ข้อนี้ ต้องมองให้เห็นกฎเกณฑ์ของธรรมชาติ หรือความเป็นไปตามธรรมชาติ สักอย่างหนึ่งก่อน ว่า สัตว์เดรัจฉาน หรือสัตว์มนุษย์ ก็ตาม ถูกหุ้มห่ออยู่ด้วยอวิชชา หรือกล่าวได้ว่า สร้างขึ้นมาจากอวิชชา โดยอวิชชา หุ้มห่ออยู่ด้วยอวิชชา แล้วทำไมมัน จึงจะเกิดวิชชาขึ้นมาได้ ?

เราจะต้องมองให้เห็นชัดในข้อที่ว่า พร้อมๆ กันกับที่เราทนทุกข์ทรมานนั้นแหละ มันทำให้เกิดความรู้ที่เป็นวิชชา โวหารอย่างนี้ทำให้กล่าวได้ว่า นิพพานมีอยู่ในวัฏฏสงสาร ความสุขมีอยู่ในความทุกข์ หรือความไม่มีทุกข์มีอยู่ในความทุกข์ หรือว่าวิชชาจะมีอยู่ในอวิชชา

ในขณะที่เราเป็นอยู่ด้วยอวิชชา ทำความทุกข์ให้เกิดขึ้นนั้น มันก็มีความเจ็บปวดแสดงออกมา การเจ็บปวดหลายครั้งหลายหนนั่นเอง สอนให้รู้ว่า อย่างนี้มันเป็นทุกข์ ยิ่งหลายหนๆ เข้า มันยิ่งสอนให้รู้ว่า อย่างนี้มันเป็นทุกข์

วิสาขบูชาเทศนา เล่ม ๑ (น.๖๗)

ธรรมโฆษณ์ : พุทธทาสภิกขุ