พุทธะ แปลว่า ผู้รู้ ผู้ตื่น ผู้เบิกบาน

คำว่า พุทธะ แปลว่า ผู้รู้ ผู้ตื่น ผู้เบิกบาน ดังที่ทราบกันอยู่เป็นอย่างดีแล้ว และเป็นคำแปลที่เหมาะสมที่สุด ท่านเป็นผู้รู้ คือตรัสรู้สิ่งที่ควรจะรู้อย่างครบถ้วน. ท่านเป็นผู้ตื่น หมายความว่าด้วยอำนาจแห่งความรู้นั้นเอง จึงมีอาการเหมือนกับตื่นจากความหลับ ซึ่งหมายถึงกิเลส กล่าวคืออวิชชา อวิชชาเป็นเหมือนกับความหลับ เพราะปราศจากความรู้โดยประการทั้งปวง เมื่อทำลายอวิชชาได้ ก็เรียกว่าเป็นผู้ตื่น ส่วนผู้เบิกบานนั้นหมายความว่า ดับทุกข์ได้สิ้นเชิง เพราะไม่มีความทุกข์รบกวน จึงมีความเบิกบาน ดังนั้นขอให้ถือเอาไว้เป็นหลักว่า คำแปลสามคำนี้ เป็นคำที่เหมาะสมที่สุดสำหรับคำว่าพุทธะ นี้เป็นการแปลโดยพยัญชนะ และโดยตรง

ที่นี้ ยังมีคำแปลที่เนื่องกันอยู่ ในฐานะเป็นสิ่งที่ผนวกกันได้ ก็ยังแปลได้ต่อไปว่า ผู้ปลุกให้ตื่น ความหมายว่า เมื่อพระองค์ตื่นจากหลับ คือกิเลสแล้ว ก็ปลุกผู้อื่นให้ตื่นจากหลับ คือกิเลสด้วย ไม่เสียทีที่เป็นผู้ตื่นก่อนใครๆ ในโลก การปลุกให้ตื่น ก็คือการช่วยให้เบิกบานกันทั่วๆ ไปทุกคนนั่นเอง ทั้งหมดนี้เรียกว่า คำแปล หรือ ความหมายของคำว่า "พุทธะ"

พระพุทธคุณบรรยาย (น.2)
(อารัมภกถาเกี่ยวกับพระพุทธองค์)
พุทธทาสภิกขุ