ขอแสดงความยินดีในการที่ได้มาพูดกับท่านทั้งหลายเป็นครั้งที่สาม ในครั้งที่หนึ่งได้พูดเรื่องศึกษาธรรมะอย่างไร  ในครั้งที่สองพูดว่าปฏิบัติธรรมะนั้นอย่างไร  ครั้งที่สามนี่ว่าจะได้รับผลประโยชน์อะไร  จากการปฏิบัติธรรมะนั้น  เมื่อพูดถึงประโยชน์อันที่จะได้จากธรรมะนั้น   เราพอที่จะแบ่งได้ออกเป็นสองอย่าง  คือมันจะได้ชีวิตที่มีความสุขปราศจากตัณหา ปราศจากปัญหา   และที่สองเราก็จะสามารถใช้ชีวิตนั้นให้เป็นประโยชน์มากที่สุดตามที่เราต้องการ  สรุปประโยชน์ทั้งสองอย่างคือมีความสุขและใช้มันได้ตามต้องการ  นี่รวมกันเข้าแล้ว เราจะเรียกมันว่าเป็น ชีวิตใหม่  ดังนั้นเราก็ได้ชีวิตใหม่นั่นเอง  

แล้วทีนี้ก็จะได้พูดถึง ชีวิตที่มีความสุขหรือปราศจากปัญหาโดยประการทั้งปวงก่อน   ท่านทั้งหลายจะต้องระลึกและมองให้เห็นข้อที่ว่า ไอ้ชีวิตนี่ มันเป็นไปตามอำนาจบังคับ  ของสิ่งที่เรียกว่าสัญชาตญาณ  และเป็นสัญชาตญาณชนิดที่เราควบคุมไม่ได้  ดังนั้นจึงมีผลเกิดเป็นสิ่งที่เรียกว่า  กิเลส   สัญชาตญาณที่บังคับไม่ได้นั่นมีผลเรียกว่า กิเลสๆ  รู้จักสิ่งที่เรียกว่ากิเลสนี้ให้ชัดเจนซะก่อน  เมื่อใดกิเลสเกิดขึ้นในชีวิตนี้ก็เรียกเป็นภาษาธรรมะว่า เศร้าหมอง     เศร้าหมองคือเป็นทุกข์    ความทุกข์อย่างที่กล่าวนี้  มีอยู่อย่างที่เคยชินๆ  จนเราไม่ค่อยจะรู้สึก  และมักจะคิดเสียว่าไม่เป็นปัญหาอะไร  จึงขอให้รู้จักแยกกันดูในข้อแรกที่ว่า ชีวิตที่ไม่มีกิเลสครอบงำกับชีวิตที่มีกิเลสครอบงำนั้นต่างกันอย่างไร   ถ้าท่านไม่รู้จักสิ่งนี้คือกิเลสนี้แล้ว  ก็ไม่อาจจะศึกษาธรรมะหรือว่าจะปฏิบัติธรรมะให้มีผลดีได้  นั้นคือท่านไม่รู้จักเปรียบเทียบกันระหว่างชีวิตที่มีกิเลสและชีวิตที่ไม่มีกิเลสเนี่ยว่ามันต่างกันอย่างไร   จึงขอร้องให้รู้จักกิเลสอย่างที่อาจจะทำให้ท่านรำคาญก็ได้  ขอร้องให้รู้จักกิเลสที่มีอยู่ในตัวเองในชีวิต ในประจำวัน ให้รู้จักมันให้ดีที่สุด   ถ้ารู้จักกิเลสดีที่สุด มากที่สุด ลึกซึ้งที่สุดเท่าไร ก็อาจจะเข้าใจธรรมะได้  ดีที่สุดเท่านั้น 

กิเลสประเภทที่หนึ่งหรือประเภทแรกนั่น เป็นพวกที่ไม่สมบูรณ์และอยู่ลักษณะคล้ายกับ กึ่งสำนึกหรือใต้สำนึก และก็ไม่มีเหตุปัจจัยภายนอกมาปรุงแต่งอะไรนัก เราจะเรียกกิเลสประเภทนี้ว่า นิวร   นิวารณะแปลว่ากั้นหรือแยก  แยกออก เป็นกิเลสที่แยกความสงบ ความผาสุข  ความสงบ ความเยือกเย็นแห่งจิต  ออกไปเสียจากจิต มากั้นไม่ให้ความสงบเนี่ยอยู่กับจิต   เราจึงกระวนกระวาย    เมื่อใดจิตเราปราศจากความสงบ ความสงบสุขที่คุณจะเรียกว่า blissfulness หรืออะไรก็ตามใจ   เมื่อไรจิตปราศจากสิ่งนี้แล้วก็ขอให้ดู จะพบว่าภายใต้นั้นมีนิวร  กำลังทำงานอยู่ กำลังรบกวนอยู่   มันมีรายละเอียดที่จะหาอ่านได้จากหนังสือ ขอให้สนใจศึกษาโดยละเอียด ทั้งนั้นที่นี่ในวันนี้จะพูดกันแต่โดยใจความว่า  ไอ้นิวรณ์นี่ มีเป็นพวกๆ  พวกหนึ่งมาจากพวกราคะหรือโลภะ  ที่เป็นอนุสัยอ่ะ  เก็บอยู่ในสันดานแห่งจิตใจนั่น  ออกมาเป็นความรู้สึก เกี่ยวกับเพศ  นี่พวกที่หนึ่ง ไอ้ความรู้สึกทางเพศมีมากมายหลายสิบอย่าง หลายร้อยอย่าง เกิดขึ้นรบกวนจิตใจเมื่อใด เมื่อนั้นจิตก็สูญเสียความสงบด้วย  สูญเสียอิสรภาพหรือเสรีภาพในการที่จะทำอะไรอย่างถูกต้องด้วย  เนี่ยขอให้นึกดูถึงที่มันเคยเกิดแล้วหรือเกิดอยู่ว่ามันเป็นอย่างไร  ให้รู้จักกันให้ดีที่สุดว่า ความรู้สึกทั้งหลายเกี่ยวกับทางเพศ  ทางกามารมณ์   ขอให้สังเกตเป็นพิเศษในข้อที่ว่า นิวรณ์นี่เกิดขึ้นได้โดยไม่ต้องมีเหตุปัจจัยภายนอก  เช่นว่าไม่ต้องมีเพศ เพศตรงกันข้ามเข้ามา  มันก็เกิดนิวรณ์ได้  เรานั่งอยู่ที่ไหน ในที่เงียบคนเดียวมันก็ยังเกิดนิวรณ์ ไอ้ความคิด นึกที่มันเป็นไปทางเพศนั้นได้  นี่เรียกว่าไม่มีเหตุปัจจัยเฉพาะหน้า  ถ้ามันมีเหตุมีปัจจัยเฉพาะหน้ามันเกิดเป็นกิเลสสมบูรณ์เลย  ถ้าว่ามันไม่ต้องมีเหตุปัจจัยมา  ไม่มีอะไรมาปรุงแต่ง  มันปรุงแต่งกันแต่ภายในโดยเฉพาะ มันออกมาเป็นเพียงนิวรณ์เท่านั้น  จะเรียกมันว่าครึ่งกิเลสก็ได้  แต่ถึงอย่างนั้นก็ขอให้สังเกตดูให้ดีๆว่า มันรบกวนสักเท่าไร  เมื่อนิวรณ์ข้อนี้ ข้อเกี่ยวกับกามฉันทะเนี่ย เกิดขึ้นแล้ว   แม้แต่จะเขียนจดหมายสักฉบับหนึ่งให้ดี มันก็เขียนไม่ได้  เนี่ยขอให้สังเกตจนมองเห็นข้อเท็จจริงอันนี้   ไม่ใช่ว่ามันครึ่งกิเลสแล้วมันก็จะไม่มีผลร้ายอะไร มันทำลายความสงบสุขเสียหมด  และทำให้ปั่นป่วนวุ่นวาย  จนแม้แต่จะเขียนจดหมายให้ดีที่สุดสักฉบับหนึ่งก็ยังทำไม่ได้  ข้อให้รู้จักสังเกตนิวรณ์ในฐานะที่มิใช่สิ่งเล็กน้อยอย่างนี้

และนิวรณ์ข้อที่สองที่เรียกว่า พยาบาทะ ในภาษาบาลี คือความรู้สึกไม่พอใจๆ  บางทีจะไม่พอใจเสียทุกอย่าง ไม่พอใจไปเสียทุกอย่าง  เกิดความไม่พอใจในสิ่งที่ไม่ได้มีอยู่  คิดนึกขึ้นมาสำหรับจะไม่พอใจอย่างนี้ก็มี  มันไม่พอใจแม้แต่กะว่าตัวเอง การกระทำของตัวเองไอ้สิ่งต่างๆที่แวดล้อมอยู่  มันก็เรียกว่าวุ่นวาย ระส่ำระสายปั่นป่วนไปหมด   เนี่ยคือความรู้สึกที่อาจมีได้ เมื่อไหรก็ได้ในชีวิตประจำวัน  มันไม่ content ในอะไรเสียเลย แม้ในตัวเอง แม้ในสิ่งที่กระทำอยู่ เนี่ยก็ดูที่ว่า  มันรบกวนเท่าไร   ถ้าไม่พอใจผู้ใดหรือสิ่งใดโดยตรงเฉพาะหน้า อย่างนี้มันรุนแรงกว่านิวรณ์  มันเป็นกิเลส  ถ้ามันเป็นอย่างนี้มันเรียกว่ากิเลส  ถ้ามันรบกวนอยู่อย่างสลัวๆ  ก็เรียกว่านิวรณ์  มันมาจากความเคยชินแห่งกิเลส  มันตามธรรมดาๆ เรานี่เกิดกิเลสๆๆ และก็มีความเคยชินแห่งกิเลสเหลืออยู่เก็บไว้ข้างใน  เรียกว่าอนุสัย  อนุสัย  จากอนุสัยเนี่ยแหละกลายมาเป็นนิวรณ์ได้โดยไม่ต้องมีเหตุปัจจัยภายนอกเข้ามาปรุงแต่ง  มันปรุงแต่งขึ้นมาจากอนุสัยได้  มันจึงยากที่จะบังคับเห็นไหม มันยากที่จะบังคับความเคยชินที่จะเป็นอย่างนั้น มันมีอยู่ข้างในและมันก็ออกมา  มันจึงยากที่จะบังคับ จึงเสียความสงบสุขอีก  นิวรณ์ที่หนึ่งเป็นพวกโลภะ นิวรณ์ที่สองเป็นพวกโทสะ  นิวรณ์ที่สาม ที่สี่ ที่ห้าเนี่ยเป็นพวกโมหะ  นิวรณ์ที่สาม ถีนะมิทะ  คือความที่จิตอ่อนกำลัง ถอยกำลัง อ่อนเปลี้ยมึนชา ซึมเซา หมายความว่าที่จิตถอยกำลัง ไม่สดชื่น ไม่แจ่มใส ไม่เข้มแข็ง  มีอาการมากหลายอย่างแต่รวมแล้วเรียกว่า จิตมันถอยกำลัง มีแต่จะหดจะเล็ก จะหด จะหยุด แม้ที่สุดแต่ว่าเรา ง่วงนอนก็เป็นพวกนี้ แม้แต่ว่าเรากินอาหารอิ่มเกินไป จิตคิดนึกอะไรไม่ได้ ก็อยู่ในพวกนี้    นิวรณ์ที่สี่ ตรงกันข้ามกับนิวรณ์ที่สาม คือเป็นจิตฟุ้งซ่าน จิตฟุ้งซ่านเกินขอบเขต ไม่อยู่ในขอบเขตไม่อยู่ในบังคับ เป็นความฟุ้งซ่าน แม้แต่ระบบประสาทก็เรียกว่าเป็น disorder เนี่ยตรงกันข้ามจากนิวรณ์ที่สาม  เมื่อเรานอนไม่หลับๆ ไม่มีการพักผ่อนทางจิตเลย ฟุ้งซ่าน เรี่ยไรกระจัดกระจายไปทั่ว  ตัวอย่างของนิวรณ์ข้อนี้  ท่านดูเอาเองเถิดว่ามันก็ทำอะไรไม่ได้เหมือนกัน  แม้แต่จะเขียนจดหมายสักฉบับก็ทำไม่ได้   ที่นี้ก็มาถึงนิวรณ์สุดท้าย ที่ห้า เรียกว่า วิจิกิจฉา แปลว่าความลังเล ความไม่แน่ใจ  ความไม่แน่ใจว่าทุกอย่าง ถูกต้องและปลอดภัย  ทุกอย่างถูกต้องแล้วและเป็นการปลอดภัยแน่  ไม่มีความแน่ใจ ในสิ่งที่มีอยู่หรือกระทำอยู่  เรียกว่าความลังเลในภาษาไทย   ถ้าว่าเป็นผู้ถือศาสนาที่ใช้ faith เป็นหลัก  faith ใน God หรือในอะไรก็ตามแหละ ไม่ค่อยจะมีนิวรณ์นี้ แต่ถ้ามีศาสนาที่เป็น self confidence แล้วก็  จะมีนิวรณ์นี้ได้โดยง่าย  นิวรณ์นี้คือมีความไม่แน่นอน ไม่เชื่อใจ หรือไม่ไว้ใจ ในสิ่งที่มีอยู่และกระทำอยู่ เช่นไม่แน่ใจในสุขภาพ  ในสุขภาพอนามัยก็ไม่แน่ใจ  ในทางเศรษฐกิจก็ไม่แน่ใจ  ในความปลอดภัย ความปลอดภัยในธรรมดาอย่างอื่นก็ไม่แน่ใจ  กระทั่งอาจจะสงสัยๆ  doubt ในทุกอย่างที่กำลังเกี่ยวข้องอยู่กับเรา ว่าอาจจะไม่ถูกต้อง จะไม่ใช้เป็นที่พึ่งได้  และอาจจะพูดได้ว่า แม้ท่านอาจจะสงสัยว่าธรรมะที่ฉันพูดนี้อาจจะไม่มีประโยชน์อะไรก็ได้  นี่ไม่แน่ใจอย่างนี้

ที่เป็นคริสเตียน  อาจจะมีวิจิกิจฉาในพระเจ้าก็ได้ ในไบเบิลก็ได้  ที่เป็นพุทธบริษัทอาจจะมีวิจิกิจฉาในพระพุทธเจ้าก็ได้  ในพระคัมภีร์ ในพระธรรม ในพระไตรปิฎกก็ได้  เป็นมากถึงอย่างนี้   ถ้าท่านทั้งหลาย  ถ้าผู้ใด ไม่แน่ใจได้ว่าทุกอย่างถูกต้อง ชีวิตปลอดภัย ทุกอย่างเป็นไปอย่างถูกต้องแล้ว คนนั้นก็มีวิจิกิจฉาอันนี้   แล้วก็ขอให้สังเกตให้ลึกลงไปในวิจิกิจฉาเนี่ย อาจจะมีอยู่ใน subconscious อยู่ตลอดเวลาก็ได้  

อ้าวที่นี้สรุปห้าอย่างเรียกว่า นิวะระนะ   อย่าเรียกว่านิวาระนะ   เรียกว่า นิวะระนะๆๆ  ตามตัวบาลีเรียกว่า เรียกว่า นิวะระนะ เนี่ยเป็นอย่างไร ถ้าไม่มีนิวรณ์ทั้งห้า อย่างเหล่านี้แล้ว ชีวิตจิตใจของเราจะเป็นอย่างไร  เนี่ยชีวิตที่ปราศจากนิวรณ์ ควรจะเรียกว่าเป็น ชีวิตใหม่ หรือไม่ คิดดูเอง   เนี่ยเรียกว่าปราศจากนิวรณ์ new life  ปราศจากนิวรณ์ ที่จริงต้องปราศจากกิเลส  คือมากกว่านิวรณ์ เต็มแบบเต็มรูป  แบบครึ่งรูปแบบเราเรียกว่านิวรณ์  ยังปราศจากกิเลสอีกที  เราก็จะพูดถึงกิเลส

เราจะรู้จักกิเลสได้  โดยรู้สึกต่ออาการ  อาการที่กิเลสมันกระทำแก่เรา แก่จิตน่ะ  เราไม่ต้องไปรู้จักตัวๆ  เราไม่อาจจะรู้จักตัวจริงละเอียดๆ นั้นได้  ง่ายๆ ไม่ยากเลย โดยเราดูจากอาการที่มันกระทำแก่จิต หรือแก่ชีวิต   เดี๋ยวนี้ เราจะพูดถึงเรื่องอาการของกิเลสกระทำแก่ชีวิต   เปรียบเหมือนเราไม่อาจจะรู้จักตัว  ตัวแท้ของไฟฟ้า  แต่อาจรู้จักอาการทุกอย่างที่มันแสดงออกมาที่เครื่องใช้เกี่ยวกับไฟฟ้า   อาการที่มันแสดงออกมาก็มากเหลือเกิน  มากเหลือเกิน  เราไม่ต้องพูดถึงทั้งหมด  เราพูดถึงที่แต่สำคัญๆ ที่เป็นปัญหาแก่ชีวิต 

สิ่งแรกที่เราจะพูดถึง คือสิ่งที่เราเรียกว่า ความรัก  เมื่อความรักเกิดขึ้นในจิต   จิตได้สูญเสียอะไรไปบ้าง จิตมีความรู้สึกทนทรมานอย่างไรบ้าง  จิตรู้สึกเหมือนกับแบกของหนักอย่างไรบ้าง   เข้าใจว่าทุกคนควรจะพอเห็นบ้าง  เพราะเคยรู้รสของความรักกันมาแล้วทั้งนั้น  เราก็ได้พูดกันมาครั้งหนึ่งแล้วว่าความหมายของคำว่า กิเลส  กิเลสน่ะมันหมายถึงเสียดแทงๆ ให้เจ็บปวด  มีความรักน่ะมีการเสียดแทงหรือไม่  เข้าใจว่าทุกคน อธิบายได้เอง   ในความหมายอื่น มันก็หมายถึงแผดเผาเหมือนกับไฟเผา ในความหมายหนึ่งอีด หมายถึงผูกพัน ผูกมัดเหมือนโซ่ตรวน           ในความหมายอื่นก็หมายถึงครอบงำไว้ด้วยของปิด ปิดให้มืด อย่างนี้เป็นต้น  เนี่ยควรจะเรียกว่าปัญหาหรือไม่  หรือใครจะเห็นว่า ความรักเนี่ยเป็น blissfulness แต่ทางธรรมะถือว่าเป็นความไม่สงบอย่างยิ่ง  เป็นความรบกวนอย่างยิ่ง  ขอให้ดูเอาเอง  โดยทั่วไปตามปกติไอ้สิ่งที่เรียกว่า ความรักนั่น มาจากหรือปรุงมาจากสิ่งที่เรียกว่า อวิชชา อวิชชาแปลว่าความไม่รู้  เป็นกิเลสเต็มที่ แม้ว่าความรักในบางกรณี  ในบางกรณีเท่านั้นที่มาจากปัญญา หรือถูกควบคุมไว้ด้วยปัญญา  แต่ถ้ามันขีดที่เป็นความรักแล้ว มันก็เป็นปัญหาทั้งนั้น ไม่ใช่ความสงบสุข   นี่เรียกว่าปัญหาใหญ่ยิ่ง ที่เกิดมาจากสัญชาตญาณ  ไอ้ความรักเนี่ยเป็นผลแห่งสัญชาตญาณของการสืบพันธุ์  ยิ่งมีปัญหาเท่าไร มันก็ยิ่งทรมานๆ ยิ่งขึ้นเท่าไร ก็ลองคิดดู ถ้าเราไม่ต้องมีปัญหาเหล่านี้ เราจะสบายขึ้นเท่าไร   แม้ความรักที่ไม่เกี่ยวกับเพศหรือ sex  เนี่ยมันก็ยังทำเป็นปัญหาเหมือนกัน  เช่นความรักลูก รักพ่อแม่ พ่อแม่รักลูก  ลูกรักพ่อแม่ รักเพื่อน  รักอันนี้ไม่เกี่ยวกับ sex  ก็ยังเป็นปัญหา   เป็นเรื่องที่ทำความไม่สงบด้วยเหมือนกัน  เป็นสิ่งที่ต้องควบคุมด้วยเหมือนกัน     ไม่งั้นก็ไม่มีความสงบสุข   ถ้าจะพูดว่า ทำทุกอย่างๆ เหมือนกับคนที่มีความรักทำ แต่โดยไม่มีความรักได้หรือไม่ ท่านจะเชื่อได้หรือไม่ว่าทำได้โดยไม่ต้องมีกิเลส   ไอ้ความรักที่เป็นธรรมะนั่นก็มีเช่น เมตตา กรุณา นี่ก็มี แต่ต้องมีอย่างถูกต้อง จนไม่ต้องเกิดเป็นปัญหาขึ้นมา  เช่นทำด้วยความหมายมั่นจนเป็นทุกข์ ไม่ได้ทำก็เป็นทุกข์  ทำไม่ได้ก็เป็นทุกข์  อย่างนี้ก็ไม่ถูกอีกเหมือนกัน  และความรักที่ไม่ใช่กิเลสโดยตรง เป็นกิเลสโดยอ้อม  กิเลสคือกิเลสที่เป็น อัตตา  ความเห็นแก่ตน  ความเห็นแก่ตัวตน แม้ไม่เกี่ยวกับกาม แม้แต่ความรักนี้ ก็ยังเป็นปัญหาเหมือนกัน   สรุปความว่า ความรักก็เป็นปัญหา ไม่ใช่ความสงบ   ต้องควบคุมๆ  นี่ถ้าเพิกถอนหรือเลิกถอนได้เสียทั้งหมดก็จะเป็นการดี  จะไม่มีความวุ่นวายใจเลย   จะต้องเปลี่ยนความรักของกิเลส เป็นความรักของธรรมะโดยธรรมะ  ชีวิตที่ควบคุมความรักได้ หรืออยู่เหนืออำนาจ influence ของความรัก เราควรจะเรียกว่า ชีวิตใหม่ หรือไม่  เข้าใจว่าคงคิดได้ทุกคน

ที่นี้ก็จะพูดถึงเรื่องที่สอง คือ ความโกรธ  ตรงกันข้ามกับความรัก  คือความโกรธ ความไม่รัก  นี่เกิดขึ้นแล้วเป็นอย่างไร  มันก็เป็นไฟอีกชนิดหนึ่งซึ่งเผา หรือแทง หรือหุ้มห่อ หรือครอบงำจิตใจ     ทุกคนรู้จักความโกรธดี   แล้วก็มีปัญหามาก ไม่อยากจะโกรธ มันก็โกรธ ไม่อยากจะโกรธ มันก็โกรธเนี่ย   ถ้าเราควบคุมความโกรธได้ บังคับความโกรธได้เนี่ย  มันจะมีความสงบสักเท่าใด  คิดดูเอง

ที่นี้ก็ที่สาม  ความเกลียด  ความเกลียดคนละอย่างกับความโกรธ ไม่ได้เหมือนกับความโกรธ  ในความเกลียด มันเป็นความไม่ชอบเหมือนกันแหละ แต่มันในความหมายหนึ่ง  ไม่ชอบๆ  สิ่งที่น่าเกลียดมา เราก็เกลียด  ของสกปรก  ของสกปรกมาเราก็เกลียด  หรือว่าอะไรๆ ที่มันน่าเกลียด เราก็เกลียด   เราอดไม่ได้  เราอด เราบังคับมันไม่ได้  แล้วเราก็ต้องเกลียด และความเกลียดมันก็ทรมานจิตใจของเรา   ถ้าเราไม่มีอะไรที่ต้องเกลียด  ไม่มีอะไรที่ต้องรัก ไม่ต้องรัก ไม่ต้องเกลียด เราจะมีความสงบสุขสักเท่าไร  เหมือนพระอรหันต์  พระอรหันต์อยู่เหนือความรู้สึกที่เกลียด หรือไม่เกลียด  ทั้งสองอย่าง ทั้งไม่เกลียด  และไม่ไม่เกลียด หรือว่าไม่มีปัญหา  สิ่งที่น่าเกลียด ไม่มีสิ่งที่น่าเกลียด และไม่มีสิ่งที่ไม่น่าเกลียด แก่ผู้ที่มีธรรมะถึงที่สุดแล้ว   ไม่ใช่ว่าเราไม่เกลียด แล้วมันจะมีอันตรายแก่เรา  และเราไม่เกลียดมันก็ไม่มีอันตรายแก่เรา   เราไปเกลียดเข้า มันก็ทำอันตรายแก่เรา   เราไม่เกลียดดีกว่า   โลกนี้กำลังมีปัญหาอย่างยิ่งกับความเกลียดใช่ไหม  คือผิวขาวเกลียดผิวดำ  ไม่ควรจะมีปัญหานี้ใช่ไหม   ถ้าเราเข้าใจถูกต้อง เราก็ไม่เกลียด ไม่ต้องเกลียด 

ที่จริงถัดไปอีกที่สี่ เป็น ความกลัวๆ  เป็นปัญหาที่ทุกคนกำลังมี  ทุกคนกำลังมีสิ่งที่กลัว แล้วความกลัวนั้นมาจากความโง่  มาจากความเห็นแก่ตัว มาจากความอยาก ของตัว ที่มันอยากไปในทางที่ตรงกันข้าม  ก็เกิดความกลัว   เดี๋ยวนี้มีความกลัวทุกๆชนิดอยู่ในโลก โดยเฉพาะอย่างยิ่งเรากลัวปรมาณู ถึงเราจะกลัวมันก็ช่วยอะไรไม่ได้  ถ้าเรากลัวเราก็เสียสติปัญญา เสียความสามารถในการที่ต่อสู้และป้องกัน               งั้นเราไม่กลัวดีกว่า  ความกลัวมาจากสัญชาตญาณของตัวตน instinct of egoism  มันก็ต้องกลัวตามสัญชาตญาณ  ถ้าเรามีความรู้ไม่เพียงพอ เราก็ควบคุมสัญชาตญาณอันนี้ไม่ได้  เรียนธรรมะเพียงพอ เราควบคุมได้   ความรู้หรือปัญญาเรื่อง อนัตตา nonself ช่วยเพิกถอนความกลัว ไม่ให้เกิดความกลัว  ป้องกันไม่ให้เกิดความกลัว  ท่านทั้งหลายคงจะมองเห็นว่า ความกลัวมันไม่มีประโยชน์อะไร  มีแต่ความทุกข์ ไม่มีประโยชน์อะไร  งั้นเราทำอะไรได้ กับสิ่งที่น่ากลัว โดยไม่ต้องกลัว  มีชีวิตโดยไม่ต้องกลัว   เมื่อเราจะต่อสู้กับข้าศึกโดยไม่ต้องมีความกลัว  ถ้าเรากลัวเราสูญเสียสมรรภาพ สูญเสียสติปัญญา  สูญเสียความฉลาด  แล้วเราก็จะแพ้แก่ข้าศึก แต่เราต่อสู้กับความกลัว มีสติปัญญาเต็มที่ เราก็มีทางชนะข้าศึก  งั้นความกลัวไม่มีประโยชน์อะไร

ที่นี้ยังมีอาการกิเลสอย่างอื่นอีกเช่นว่า ความวิตกกังวล  อาลัยอาวรณ์  มีความระลึกนึกถึงในสิ่งที่รักที่พอใจ หยุดไม่ได้ในสิ่งที่เป็นที่รัก ที่พอใจ นั่นแหละที่รัก หยุดความคิดไม่ได้ นั้นแหละเราเรียกว่า อาลัยอาวรณ์  วิตกกังวล  เราหยุดความคิดไม่ได้  เราก็ต้องคิดนึกอยู่เสมอ  เช่นเป็นเหตุให้นอนไม่หลับ ปวดศีรษะ  วิตกวังกล

นี่ต่อไปก็มาถึง อิจฉาริษยา  เกิดเองโดยสัญชาตญาณ  ไม่มีใครสอน เด็กๆ ก็อิจฉาริษยาเป็น  เกิดได้เองโดยสัญชาตญาณ พอเกิดขึ้นแล้วก็ คนที่อิจฉาริษยาเป็นผู้มีความทุกข์อย่างยิ่ง  ผู้ที่ถูกอิจฉาริษยาไม่รู้สึกอะไรเลย   อิจฉาริษยา

ที่นี้อันสุดท้าย ก็ความหึง ความหวงๆๆ ขี้เหนียวตระหนี่  ถ้ามากไปก็เป็นความหึงอย่าง ภรรยาหึงสามี   นี่คือตัวอย่างเท่านั้น  ยังมีอีกมากมาย  เวลาไม่มีพอ  ตัวอย่างมากมาย  มันมีมากมาย เอามาเป็นตัวอย่างเพียงไม่กี่อย่าง  เพื่อให้ทราบว่า ถ้าเราไม่มีอาการของกิเลสเหล่านี้แล้ว  เราก็จะมีความสุข มีความสบาย มีความสงบสักเท่าไร  เนี่ยก็ชีวิตใหม่   เมื่อเราไม่มีอาการของกิเลส เหล่านี้แล้ว  เราก็จะมีความเป็นอยู่อีกแบบหนึ่ง  คือสงบสุขๆ   เราเรียกว่าชีวิตใหม่  ในความหมายหนึ่ง 

ที่นี้ช่วงเวลาที่เหลืออีกนิดเดียว  จะพูดถึงความหมายที่สอง  คือว่าเราจะใช้ชีวิตจิตใจของเราได้ตามต้องการ  หนึ่งเราจะบังคับให้มีความสุขเมื่อไหรก็ได้  เช่นเราปฏิบัติอาณาปานสติสำเร็จ  เราอยากจะมีความสุขเมื่อไหรก็ได้  ความสุขแท้จริงเมื่อไหรก็ได้ ที่ไหนก็ได้   เพราะว่าเดี๋ยวนี้เราเป็นผู้อำนาจเหนือจิต  แปลว่าเรามีความสุขได้ทันที   ทันทีตามที่เราต้องการ  นี่ข้อที่สองธรรมะที่เราปฏิบัติดีแล้ว  ฝึกดีแล้วน่ะ  จะช่วยให้อวัยวะ สำหรับรู้สึกคือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ  มีสมถรรภาพมาก  อย่างกับว่ามีของทิพย์  อย่างกับว่าเป็นของทิพย์  divine   นี่เรียกว่าเกินกว่าธรรมดา ๆ  จะมีตาที่มีสมรรภาพมากกว่าธรรมดา จะมีหูที่มีสมรรภาพมากกว่าธรรมดา มีจมูก มีลิ้น มีสัมผัสอะไรก็ตาม มากกว่าธรรมดา ราวกับว่าหรือเหมือนกับว่าเป็นของทิพย์  เนี่ยข้อที่สาม เราอาจจะบังคับความรู้สึก บังคับจิต หรือบังคับความรู้สึกให้อยู่ในความถูกต้องเสมอไป  นี่เราเรียกว่าบังคับจิตได้  แบ่งเป็นสามอย่าง บังคับเวทนาได้ บังคับสัญญาได้ บังคับวิตกได้   บังคับเวทนาคือ feeling ได้ ไม่ให้ feeling ปรุงเป็นกิเลสได้  หรือว่ากระทั่งไม่รู้สึกเป็น feeling ที่เราไม่ต้องการ  เราบังคับได้  เนี่ยบังคับเวทนาได้  บังคับสัญญาคือความจำ  หรือความสำคัญว่าเป็นอย่างนั้น ว่าเป็นอย่างนี้ได้  ไม่สำคัญไปในทางที่เป็นทุกข์ และบังคับวิตกะ  คือบังคับความคิดๆ  บังคับความคิดให้อยู่ในความถูกต้องได้  ไม่ให้คิดก็ได้  ให้คิดก็ได้ คิดแต่อย่างถูกต้องก็ได้   เนี่ยบังคับเวทนา บังคับสัญญา บังคับวิตกได้ เพราะมีธรรมะ   บังคับเวทนาเช่นเวลาเรากินอะไรอร่อย อร่อยมากๆ เราก็โง่  เป็นบ้าไป เพราะความหลงในความอร่อย  แต่ถ้ามีธรรมะ เราพอ บังคับไม่ให้มีเวทนาได้ ไม่ให้โง่  ไม่ให้หลง  ให้เห็นว่าอร่อย เช่นนั้นเอง ๆ อร่อยเช่นนั้นเอง   อร่อยก็ไม่มาชนะเรา ไม่มาเป็นนายเรา ไม่มาบังคับเราให้ทำอะไรอย่างโง่ๆ   ไม่ใช่เราบังคับว่าไม่ให้อร่อย มันอร่อยก็อร่อย ไม่ได้บังคับว่าอย่าอร่อยหรือไม่อร่อย  มันอร่อยก็อร่อย แต่อร่อยไม่บังคับเราได้  เราบังคับความอร่อย ไม่ให้ความอร่อยบังคับเราให้ทำผิดๆ หรือทำโง่ๆได้   มองเห็นได้ง่ายที่สุดว่าเดี๋ยวนี้ทั้งโลกๆ กำลังเป็นทาสของความอร่อย แล้วก็บันดาลให้สร้างสิ่งที่ส่งเสริมความอร่อย แล้วก็แย่งชิงกันครองโลกเพื่อครองความอร่อย   แล้วก็ได้ทำสงครามกันไม่มีที่สิ้นสุด  สิ่งที่เรียกว่า ซาตานหรือมารหรือความเลวร้ายมาจาก ความโง่ในความอร่อย  นี้เรียกว่าบังคับเวทนาได้  ที่นี้ก็บังคับสัญญาๆ  เราจำไม่เก่ง เราจำไม่ดี เราคิดไม่ออกเรานึกไม่ออก และเดี๋ยวนี้เราก็จะจำดีคิดออก  และเราจะบังคับสัญญาในความหมายหนึ่งเพื่อไม่ให้มั่นหมาย ไปในทางที่เป็นโทษ  ยกตัวอย่างที่จะบังคับสัญญาว่าไม่ให้สำคัญว่าผู้หญิง  ไม่ให้สำคัญว่าผู้ชายอย่างนี้ก็ทำได้  และปัญหาที่เกิดจากความเป็นผู้หญิง ความเป็นผู้ชายมันก็ไม่มี แล้วก็จิตใจก็สบาย  เนี่ยบังคับสัญญา บังคับ perception เนี่ย ได้ทุกอย่าง เพื่อให้มันถูกต้อง  ถูกต้องคือมันไม่มีความทุกข์  บังคับสัญญาได้อย่างนี้   ที่นี้สุดท้ายคือบังคับกิเลส กิเลสโดยตรง  ก็คือบังคับความทุกข์นั่นแหละ บังคับความทุกข์ไว้ไม่ให้เกิดขึ้นได้   ในข้อนี้ถ้ามีธรรมะพอแล้ว ปฏิบัติธรรมะพอแล้ว มันบังคับสิ่งที่เรียกว่า attachment ความยึดมั่นถือมั่นได้   บังคับไม่ให้เกิด    attachment ในดีหรือในชั่วได้ attachment ไม่เกิดแล้วมันก็ไม่มีความทุกข์   attachment นั่นคืออุปทาน ๆๆ เรียกในบาลีว่า อุปทาน   เราจะบังคับไม่ให้อุปทานเกิด  อุปทานเกิด concept ของ egoism ก็ไม่เกิด มันก็เลยไม่อาจเกิดกิเลส เนี่ยบังคับไม่ให้เกิดกิเลสได้ ก็สิ้นกิเลส  เป็นผลดีอันสุดท้าย   รวมความได้ว่า เราสามารถบังคับชีวิตนี้ให้มีประโยชน์แก่เราได้ทุกอย่างเลย  เช่นอย่างทีแรกเราบังคับให้มีความสุขเมื่อไหรก็ได้   อย่างที่สองบังคับให้มี อายตนะ ตา หูเป็นต้น ให้วิเศษเหมือนกับเป็นของทิพย์ก็ได้   แล้วก็บังคับเวทนา สัญญาและวิตกได้  และก็บังคับความยึดมั่นถือมั่น คืออุปทาน ไม่ให้เกิดก็ได้  ก็เลยหมดปัญหาด้วยประการทั้งปวง ๆ ไม่มีสักนิดเดียวที่จะให้กิเลสเกิดได้  ความทุกข์เกิดได้      

ถ้าสังเกตดูให้ดี ท่านจะรู้สึกเองว่ามันเป็นชีวิตใหม่  ใหม่ที่สุด ใหม่อย่างยิ่ง  supreme เลย  เนี่ยคือสิ่งที่ท่านจะได้รับจากการใช้ธรรมะให้เป็นประโยชน์  เรื่องแรกท่านทั้งหลายเรียน  เรียนศึกษาธรรมะ  เรื่องที่สองท่านปฏิบัติ ๆๆ ธรรมะ  เรื่องที่สามคือเรื่องนี้ท่านได้รับผลๆๆ ของการปฏิบัติธรรมะ   ขอให้มองเห็นชัดเจนแจ่มแจ้ง  ในสิ่งเหล่านี้  ประโยชน์จากสิ่งเหล่านี้ด้วยกันทุกคน   ในที่สุดนี้ขอแสดงความยินดีในการที่ท่านทั้งหลายได้กระทำอย่างนี้  ได้กระทำอย่างนี้  ขอแสดงความยินดีด้วยเป็นอันมาก    ในที่สุดขอขอบคุณ ๆๆ ท่านทั้งหลายที่มาที่นี่ และทำให้สถานที่นี้มีประโยชน์ ได้ใช้ประโยชน์ได้   ท่านทั้งหลายไม่ต้องขอบคุณเราๆ   เราขอขอบคุณท่านทั้งหลายที่มาที่นี่  ทำให้สถานที่นี้มีประโยชน์  เนี่ยขอขอบคุณท่านทั้งหลาย  และขอปิดประชุม