ธรรมปาฏิโมกข์เกี่ยวกับตัวกูของกูตามเคย  วันนี้จะพูดเรื่อง “ควาย ๒ ตัว” เนื่องจากพูดเรื่องควาย ๒ ตัวมาครั้งหนึ่งคือครั้งที่แล้วมา  ทีนี้เกรงว่าจะไม่เข้าใจอย่างชัดเจนหรือทั่วถึง  อยากจะพูดเพิ่มเติมไอ้คำว่าควาย ๒ ตัวนี้มันมีอยู่ ๒ ความหมาย  ถ้าคุณฟังมาแล้ว  สังเกตดูให้ดีก็จะรู้ได้เองว่ามี ๒ เรื่องหรือ ๒ ความหมายซึ่งผมพูดอยู่เสมอ  ที่ว่าควาย ๒ ตัวนี้พูดมากที่สุดก็ที่พูดกับพวกนิสิตว่า  “ชีวิตนี้ต้องเทียมด้วยควาย ๒ ตัว”  ควาย ๒ ตัวอย่างนี้มันความหมายหนึ่ง  แล้วควาย ๒ ตัวที่มันขวิดกันอยู่ตลอดเวลาในจิตใจของปุถุชนคนธรรมดานั้นนี่มันอีกความหมายหนึ่ง  โดยใจความสั้น ๆ สรุปแล้วไอ้ควาย ๒ ตัวประเภทแรก มันเป็นควายที่ต้องสร้างขึ้นมา, ต้องหามา  ส่วนควาย ๒ ตัวประเภทหลังนี้มันมีอยู่แล้วเต็มอัดอยู่ในใจและไม่ต้องการให้มี  ที่ว่าชีวิตนี้ต้องเทียมด้วยควาย ๒ ตัวนั้น  หมายความว่ามีความรู้ทางทำมาหากิน  เทคโนโลยี-อันนี้ตัวหนึ่ง  และอีกตัวหนึ่ง-มีความรู้แจ้งสว่างไสวทางจิตทางวิญญาณเรียกว่า Spiritual Enlightenment นี่ ก็อีกตัวหนึ่ง  รวมเป็น ๒ ตัว  ถ้าชีวิตของผู้ใดได้เทียมด้วยควายทั้ง ๒ ตัวแล้วชีวิตนั้นก็สบายเป็นสุข

เดี๋ยวนี้พวกคนในโลกนี้มันขาดควายตัวใดตัวหนึ่ง  พวกฝรั่งมีแต่ควายตัวแรกคือเทคโนโลยีเจริญทางวัตถุ  แล้วมันขาดควายตัวที่ ๒ คือความสว่างไสวในทางวิญญาณ  ทีนี้, นี่พวกเราชาวตะวันออกชาวเอเชียทางนี้ก็ขาดควายตัวแรก  ขาดวิชาเทคโนโลยีกำลังตามก้นฝรั่งอยู่เดี๋ยวนี้  ง้อฝรั่งตามก้นฝรั่งอยู่ก็เพื่อควายเทคโนโลยีนี้  แต่เราก็มีควายตัวที่ ๒ คือความสว่างไสวทางวิญญาณ  ในยุคโบราณคือความรู้ทางจิต, ทางวิญญาณ, ทางศาสนานั้นนะดีมาแต่เดิม  คือพวกฝรั่งก็ไม่เคยมี  เราก็มีควายตัวที่ ๒ แล้วต่อมาเราก็โง่ลง ๆ ทิ้งควายตัวที่ ๒ นี้ไปตามก้นฝรั่ง  ควายตัวที่ ๒ ก็หายไปเสีย  ควายตัวที่ ๑ ก็ยังไม่ได้โดยสมบูรณ์ไปมัวตามก้นฝรั่งอยู่  ฝรั่งอย่างน้อยมันก็มีควายตัวที่ ๑ มีเทคโนโลยีก้าวหน้าเต็มที่มาก  เราก็สูญเสียควายตัวที่ ๒ คือความสว่างไสวทางวิญญาณแล้วก็ไปตามก้นฝรั่ง  ก็ยังไม่ทันพวกฝรั่ง  ก็เลยมีควายสักครึ่งตัวก็ไม่ค่อยจะได้  ไอ้ควาย ๒ ตัวอย่างนี้หมายความว่าต้องสร้างขึ้นให้มีนะ  เอามาเทียมให้ชีวิตนี้มันถูกลากไปด้วยควาย ๒ ตัว  เรื่องนี้ยังไม่พูด  พูดแต่หัวข้อให้ฟังอย่างนี้

ทีนี้, ไอ้เรื่องควาย ๒ ตัวที่ต้องฆ่ามันเสียให้ตายนั่น  ที่มันขวิดหรือมันชนกันอยู่ในจิตใจของเราอยู่เป็นประจำ  ก็อย่างที่พูดมานิดหน่อยแล้วเมื่อคราวก่อนคราวที่แล้วมา  อาจารย์ไปถามลูกศิษย์ที่ทำวิปัสสนาว่าเป็นอย่างไรบ้างเดี๋ยวนี้  บอกเห็นแต่ควาย ๒ ตัวขวิดกันเรื่อย  ไปถามอีกก็ตอบอย่างนั้นอีก  ไปถามอีกก็ตอบอย่างนั้นอีก  พอครั้งสุดท้ายบอก อ้าว ทั้ง ๒ ตัวขวิดกันตกลงไปในน้ำ  ละลายหมด  เพราะมันเป็นควายดิน อาจารย์ว่า พอ ๆๆ 

ควาย ๒ ตัวนี้, อยากจะพูด  ที่ว่าควาย ๒ ตัวขวิดกันอยู่เป็นประจำนี่มันหมายถึงเรื่อง ตัวกู-ของกู โดยตรง  การยึดมั่นถือมั่น เป็นดี-เป็นชั่ว, เป็นสูง-เป็นต่ำ, เป็นอย่างนั้น-เป็นอย่างนี้, เป็นคู่ ๆๆๆ ไป  มันกลุ้มอยู่ในหัวใจเรื่อย  ถ้าจะพูดแจกเป็นเรียงอย่างแล้วมันมากมายหลายสิบ หลายร้อย หลายพัน หลายหมื่นชนิดละที่เป็นคู่ ๆๆๆ นี้ สรุปสั้น ๆ ก็มาอยู่ ที่ดี-ที่ชั่ว, บุญ-บาป, สุข-ทุกข์, ได้-เสีย กระทั่งทุก ๆๆๆ คู่  เรื่องหญิง-เรื่องชาย, เรื่องสวย-ไม่สวย  เรื่องอะไรต่าง ๆ ที่เป็นคู่ ๆๆๆ กันแล้ว  มันก็มีหนทางที่จะต้องเกิดการขวิดกัน คือเกิดการกระทบกระทั่งกัน  เขาเรียกว่ามันกระทบกระทั่งกันด้วยความยื้อแย่งไม่รู้ว่าจะเอาอย่างไรดี  ภาษาฝรั่งเขาเรียก Conflict     

Conflict สั้น ๆ อย่างนี้หมายความกว้างมาก  เราไม่สบายใจ, หม่นหมองใจนี่ก็เพราะมี conflict คือ ควาย ๒ ตัวขวิดกัน  ยังไม่รู้ว่าจะสึกดีหรือจะอยู่ต่อไปดี  ควายตัวหนึ่งมันจะสึก  ควายตัวหนึ่งมันจะอยู่ต่อไป มันก็ขวิดกันนี่ conflict  ไปทำงานเหนื่อยเสียหน่อย เอ้า, ก็ลืม หยุด ๆ ขวิดกันพัก  แต่ทั้ง ๒ ตัวยังไม่ตาย เดี๋ยวก็มานอนก่ายหน้าผากขวิดกันอีก  จะอยู่ดี ? หรือจะสึกดี ?  อย่างนี้เรียกว่าควาย ๒ ตัว

ถ้าจะพูดเป็นหัวข้อรวบรัดให้หมดก็พูดเป็นว่า (๑) ปัญหาทางสังคมอย่างหนึ่ง  แล้วก็ (๒) ปัญหาทางร่างกาย, ระบบร่างกายอย่างหนึ่ง  แล้วก็ (๓) ระบบวิญญาณ, ระบบจิตใจ  ๓ อย่าง เป็น ๓ อย่างด้วยกัน

(๑) ปัญหาทางสังคมนี่นอก - เปลือกนอกสุดเลย  มันอยู่เปลือกนอกสุดเลยเพราะมันคบหากับผู้อื่น  ปัญหามันก็เป็นเปลือกนอกสุด  จะคบหาคนไหนดี ? คนนี้เป็นมิตรหรือศัตรู ? คนนี้เป็นคนซื่อตรงหรือเป็นคนคดโกง ?  นี่, เรามีปัญหาอย่างนี้เรื่อยทางสังคม  กระทั่งว่าจะเป็นคอมมิวนิสต์ดีหรือเป็นประชาธิปไตยดี ? หรือว่าจะเลือกเอาสังคมไหนดี ?  แม้กระทั่งว่าจะบวชอยู่ดีหรือจะไปเป็นพระ ? ไปเป็นฆราวาสดี ? นี่ก็เป็นปัญหาทางสังคมเหมือนกัน  ไม่รู้จะเข้าสังคมไหน  ฉะนั้นไอ้ที่เกิดเป็นควาย ๒ ตัวขึ้นมา  แล้วขวิดกันอยู่ในใจของเรานี่ มีได้มาก  เนื่องมาจากปัญหาทางสังคม มันต้องไม่มีปัญหาทางสังคมอย่างนี้ เรา ใจคอเราจึงจะสบาย

            (๒) ทีนี้เรื่องถัดมามันก็เป็นเรื่องทางร่างกาย  ร่างกายของเราไม่รู้จะเอาอย่างไรดีที่มันจะมีความปกติสบายทางร่างกายนี้  แม้จะกินอาหารก็ไม่รู้จะกินอาหารผักดีหรือจะกินอาหารเนื้อสัตว์ดี ? นี่, ดูมันก็ยังมีปัญหา  จะบริหารร่างกายอย่างไรดีก็มีปัญหา  เรื่องเส้นประสาทไม่ปกติอย่างนี้ก็มันมีปัญหา  นี่, ปัญหาที่ต้องแก้ไข  แล้วก็ลังเลสงสัย, ไม่รู้แจ้ง, ไม่รู้แน่  ปัญหาทางร่างกายเป็นอย่างนี้

            (๓) ทีนี้ปัญหาทางจิตใจอันที่ ๓ ทางวิญญาณนี้มันก็ยิ่งลึกไปอีก  ร่างกายก็สบายดี, เส้นประสาทก็ปกติดี, เป็นคนปรกติดี  แต่จิตใจหรือดวงวิญญาณไม่ปกติ  ปัญหาใหญ่กว้างที่สุดก็คือว่าจะอยู่อย่างโลกียะดีหรือว่าจะเป็นโลกุตระดี ? จะไปนิพพานดีหรือว่าจะปล่อยไปตามเรื่องในวัฏสงสารดี ? นี่, มันเป็นเรื่องหยาบ ๆ ทีนี้เรื่องละเอียด  มันก็เป็นเรื่องดี-ชั่ว  เป็นปัญหาที่ความดีกับความชั่วมันรบกันเรื่อย  จิตฝ่ายต่ำมันก็ไม่ยอมแพ้  จิตฝ่ายสูงมันก็เอาชนะไม่ได้  แล้วมันก็มีการรบกันระหว่างจิตฝ่ายต่ำกับจิตฝ่ายสูง  จะไปนิพพานดีหรือจะออกไปในโลกดี ? แม้แต่พระนี้, จะสึกดีหรือจะไปหาพระพุทธเจ้าดี ?  นี่มันก็มีปัญหาทางวิญญาณอยู่อย่างนี้

            นี่เป็นหัวข้อใหญ่มีอยู่ ๓ ประเภท  แล้วแต่ละประเภท ๆ นี่มันก็แจกลูกออกไปได้มากมาย  (๑) ปัญหาทางสังคม  (๒) ปัญหาทางร่างกาย  (๓) ปัญหาทางวิญญาณ  ๓ ชุด ๓ พวก ๓ ประเภทนี้แจกลูกออกไปได้มาก  มันก็เป็นเหตุเป็นปัจจัยว่าควายนี้จะลุกขึ้นมาขวิดกันเมื่อไรก็ได้  ฉะนั้นเมื่อมีการกระทบกระทั่งในทางจิตใจ  คือลังเลต่อสู้กันอยู่นี่ก็เรียกว่าเมื่อนั้นมีควายขวิด  ๒ ตัวขวิดกันอยู่  แล้วก็มันก็ต้องมี ตัวหนึ่งดี-ตัวหนึ่งชั่ว, ตัวหนึ่งผิด-ตัวหนึ่งถูก เสมอไป  ที่ขวิดกันได้นะ  ถ้ามันไม่แตกต่าง, ตรงกันข้าม  มันขวิดกันไม่ได้  แม้คนพาล, คนอันธพาล  มันอยากจะกลับใจเป็นคนดี  มันก็ต้องมีการต่อสู้ในจิตใจ  ใจหนึ่งไม่อยากกลับ-ใจหนึ่งอยากกลับ, ใจหนึ่งไม่อยากกลับ-ใจหนึ่งอยากกลับ ก็เรียกว่าเป็นเรื่องปกติธรรมดาสามัญมีอยู่ในจิตใจของคน  ไม่ต้องสร้าง, ไม่ต้องหามาจากไหนอีกแล้ว  นี่คุณลองเปรียบเทียบกันดู  ไอ้ควาย ๒ ตัวชนิดที่ว่าโน้นต้องไปหามา, ต้องไปสร้างมา, ต้องอบรมบ่มมันขึ้นมา  ส่วนควาย ๒ ตัวนี้มันมีอยู่ตลอดเวลาเต็มอัด –จะต้องฆ่า, ต้องทำลายมันเสียให้ตาย  ควาย ๒ ตัวมี ๒ ชนิดอย่างนี้

            ทีนี้, ถ้าว่าเป็นพระอย่างนี้  ควายตัวใหญ่เบ้อเริ่มก็คือว่า สึกดีหรือว่าอยู่ดี ? ผมกล้าพูดนี่เป็นควายตัวใหญ่ลุกขึ้นมา  ทีนี้, ถ้าควายตัวย่อมลงไปก็ว่า อยู่ป่าดีหรืออยู่ในเมืองดี ? อย่างผมนี้ก็เคยคิดว่า อยู่ในกรุงเทพฯ ดีหรืออยู่ในป่าดี ?  นี้, ถ้าอยู่ในกรุงเทพฯ ก็มีโอกาสทำการทำงานได้เป็นใหญ่เป็นโต  ป่านนี้เป็นเจ้าคุณชั้นใหญ่ชั้นโตไปแล้วก็ได้  นี่, อยู่ในป่า  มันก็ไม่ต้องเป็นอะไร  มันก็มีปัญหาว่า  จะเป็นพระป่าดีหรือพระบ้านดี ?  ทีนี้, มันก็แยกออกมาอีก  ละเอียดออกมาอีกว่า  จะเป็นพระบริหารการปกครอง, เป็นเจ้าคณะ อำเภอ, จังหวัดดีหรือว่าเป็นนักศึกษาบ้าหนังสืออย่างผมนี่ดี ?  มันก็เป็นที่มีปัญหาขึ้นมาเอง  ผมไม่อยากเป็นเจ้าคณะ-เป็นอะไรทั้งนั้น  พยายามปลีกตัวเรื่อย  ก็บ้าหนังสือไปเป็นนักศึกษาหนังสือ  หรือคิดนึกเรื่องวิชาความรู้ไปตะพึด  นี่, มันก็ยังมีปัญหา  ที่เคยมีปัญหาเพราะว่าถ้าไปเป็นเจ้าคณะ  ไปไหนมันก็ได้ดิบได้ดีเร็ว  ได้เงิน, ได้ชื่อเสียง, ได้เกียรติ, ได้อะไร  มีอำนาจวาสนาบารมีมาก  แต่มาเป็นพระเถื่อนนี่มันไม่แน่  บางทีต้องกินข้าวจานแมวอย่างนี้อยู่เรื่อยไปนี่มันก็มีปัญหา  เป็นควายขวิดกันอยู่เหมือนกัน  จนกว่ามันจะเด็ดขาดลงไป  ถ้าคู่นี้มันหายไป  คู่อื่นมันก็เกิดขึ้นมาอีกเช่นว่า จะสร้าง สิ่งใดสักสิ่ง จะสร้างดีหรือไม่ดี ? จะสร้าง โรงหนัง นี่จะสร้างดีหรือไม่สร้างดี ?  ถ้าว่ามันมีความยึดมั่นถือมั่นมากมันก็ขนาดเป็นไฟทีเดียวเว้นเสียแต่ว่า มันจะมีความรู้ความเข้าใจที่แน่ใจไม่ต้องถึงกับลังเล  ถ้าลังเลเมื่อไรแล้วมันก็ต้องมีอาการควายขวิดกันเมื่อนั้น  ฉะนั้นความลังเลมาจากความยึดมั่นถือมั่น  เอ้า, สมมติว่าสร้างตึกหรือสร้างโบสถ์ใหญ่ ๆ อย่างนี้  มันก็มีปัญหาเกิดขึ้นมาคือวิตกกังวลว่ามันจะเสร็จหรือจะไม่เสร็จ  นี่, สมภารที่กลัวจะไม่เสร็จ ทรมานใจจน ๆ เป็นโรคตายไปก็มี  มันทรมานใจว่าไอ้งานที่ทำอยู่นี้จะไม่เสร็จแล้วมันทรมานใจอยู่นั่นเพราะปลงไม่เป็นสลับออกไปไม่เป็น  มันก็เป็นควายขวิดอยู่เรื่อย  ทรมานจิตใจของแกว่าไอ้โบสถ์ของเรานี้จะเสร็จหรือจะไม่เสร็จ ? ๑๐ ปีแล้วมันก็ยังไม่เสร็จ,  ๒๐ ปีแล้วมันก็ยังไม่เสร็จ  ผลสุดท้ายก็เป็นวัณโรคตาย  หรือว่าพอสร้างเสร็จก็ตายก็มี  สร้างโบสถ์เสร็จตายก็มี  ไอ้ความทรมานนี่เกี่ยวกับเหน็ดเหนื่อยการสร้าง, การทำนี้  ฉะนั้น ผมจึงสอนหรือแนะไปว่าถือลัทธิใหม่ของเราดีกว่าคือ “เสร็จทุกวัน”  ถามว่าเสร็จหรือยัง ? ก็ว่าเสร็จแล้ว เสร็จทุกวันเลย  พอเย็นลง, ค่ำลงมันก็เสร็จ  คือมันเสร็จเท่านี้แล้วพอใจที่สุด  วันนี้มันทำอะไรเท่านี้ก็เสร็จเท่านี้, ก็พอใจเท่านี้  แปลว่าเสร็จทุกวัน  ไม่มีไม่เสร็จ  ฉะนั้นเราก็ไม่มีควายที่จะขวิดในจิตในใจ  มันเสร็จทุกวัน  มันเลิกกันไป  ถ้าลองไม่เสร็จก็ไปนอนก่ายหน้าผากอยู่ว่าจะทำอย่างไรให้มันเสร็จ  มันก็เป็นเรื่องทรมาน  นี่ปัญหาของพระแคบ ๆ อันนี้มันก็ยังมีอย่างนี้

            นี่ของชาวบ้านแล้วยิ่งแย่เลย  ชาวบ้านนี้เขามีเรื่องมากไม่ใช่มันเรื่องน้อยนะ  ชาวบ้านเรื่องมากกว่าพระเราตั้ง ๑๐ เท่า  มันก็มีส่วนที่จะเกิดควายขวิดกันมาก  แล้วควายเลว ๆ ควายหยาบ ๆ ควายโง่ ๆ ด้วยซ้ำ มันก็โกลาหลใหญ่  ในตัวอย่างนิทานเรื่องที่เล่านั้นมันควายชั้นละเอียด  ไปนั่งทำวิปัสสนาอยู่ในป่า  ทำเซน ปฏิบัติเซนอยู่ในป่า  เห็นแต่ควาย ๒ ตัวขวิดกัน  คือความโต้แย้งกันระหว่างไอ้เรื่อง เอา-ไม่เอา, เป็น-ไม่เป็น  อะไรนี้  เอาหรือไม่เอา ? เป็นหรือไม่เป็น ? ดีหรือชั่ว ? อะไรนี้  มันมีละเอียดมากก็ยังเป็นควายขวิดกันได้  ทีนี้, พวกชาวบ้านที่ยุ่งอยู่ด้วยการงาน, เงินทอง, ลูก, เมีย นี่มันก็เหลือ ๆๆ ประมาณที่จะมีควายขวิดกันในจิตใจ

            นี่, เราสมมติเรียกว่าควาย ๒ ตัว  ตัวหนึ่งดำ - ตัวหนึ่งขาว  แล้วก็ขวิดกันเรื่อย  พอมันเหนื่อยนักมันก็ลงนอนหอบ  หยุดขวิดกันบ้าง  แล้วก็นอนหลับเสียแค่นี้  พอมันหายเหนื่อย  มันก็ลุกขึ้นขวิดกันอีก  มันไม่มีตัวไหนแพ้ตัวไหนชนะจนกว่ามันจะหมด ตัวกู-ของกู นะ  จนกว่าเมื่อไรมันจะหมดกิเลสเกี่ยวกับ ตัวกู-ของกู นั่นคือสุญญตาหรือความว่างเข้ามา  ไม่มี ตัวกู นี่  ฉะนั้นควายทั้ง ๒ ตัวนั้นทั้งตัวดำและตัวขาวมันถึงจะพลัดตกน้ำ ละลาย ๆๆ เป็น  ละลายน้ำหายไปหมด  

            เดี๋ยวนี้เรายังมีความอยากมาก  มีความอยากอย่างนั้น, อยากอย่างนี้, อยากอย่างโน้นอยู่มาก  พระเณรทุกองค์ลองคิดดูในข้อนี้  มันยังมีความอยากอะไรอยู่มาก  บางทีมันก็อยากเกินประมาณ  อยากไม่ควรอยากด้วยซ้ำไป  ถ้ามีความอยากแล้วมันก็มีอุปาทาน ตณฺหา ปจฺจยา อุปาทานํ อุปาทาน ปจฺจยา ภะโว  (นาทีที่ 18:45) นี่, ปฏิจจสมุปบาทมีหลักชัดอยู่แล้ว  เพราะมีตัณหาเป็นปัจจัย-อุปาทานจึงมี  อุปาทานนั่นละคือ ตัวกู-ของกู คือควายขึ้นมาแล้ว  ส่วนตัณหานั้นคือความอยาก  ตามหลักของตัณหาก็ ๓ ความอยาก (๑) กามตัณหา อยากในกาม ในกามารมณ์นี่นี้มันก็เหลือ ๆ เหลือเกิน มหึมาใหญ่โตยิ่งกว่าภูเขา  อยากในกามารมณ์มากมายหลายสิบแบบไม่รู้สิ้นรู้สุด  ก็เกิดควายขึ้นมาได้  ถ้าไม่มีเรื่องกามารมณ์  มันก็มี (๒) ภวตัณหา อยากเป็นนั่น อยากเป็นนี่  ไม่เกี่ยวกับกามารมณ์  แต่ยังอยากเป็นนั่นอยากเป็นนี่  ระบุไปยังพวกพรหมมันอยากมีชีวิตอยู่ เป็นนั่นเป็นนี่  เป็นท้าวมหาพรหมแต่ไม่มีกามารมณ์เลย  นี่เรา, เราแม้ไม่เกี่ยวกามารมณ์  เราก็ยังมีความอยากอย่างใดอย่างหนึ่ง อยากเป็นใหญ่-เป็นโต อยากเป็นดี-เป็นเด่น อะไรก็ไปตามเรื่องของมัน  ก็อยากแรงเหมือนกัน  มันก็เป็นควายอย่างหนึ่งชนิดหนึ่งอีก  นี้ประเภทที่ (๓) อยากไม่เอา-ไม่เป็น อยากไม่ให้มี, ไม่ให้เป็น  มันก็มีเรื่องมากอีกเหมือนกัน  กระทั่งอยากตายขึ้นมา  อยากตายอย่างโง่เขลาขึ้นมา  

            ๓ อยากนี้ไม่รู้ว่ามันสักกี่มากน้อยแต่ละอยาก ๆ ก็ให้เกิดอุปาทาน  ตัณหาให้เกิดอุปาทาน  หรือเกิดควายขึ้นมา  ทีนี้, ยิ่งอยากมากเท่าไรก็ยิ่งมีควายตัวโตเท่านั้น  คือรบกวนจิตใจขนาดร้อนเป็นไฟไปได้  ทีนี้,, ถ้าสัตว์ใดหรือผู้ใดมันไม่มีความอยากด้วยเหตุใดก็ตาม-มันก็ไม่เป็นควาย, ไม่เป็นไฟ, ไม่เป็นอะไรขึ้นมา  เมื่อเวลาเรานอนหลับ  ควาย ๒ ตัวนอนพักไม่ได้ชนกัน-มันก็สบาย  แต่พอเราตื่นขึ้นมา  พอคึกคะนองขึ้นมาดี  ก็อยากนั่น, อยากนี่อีก  มันก็ขวิดกันอีก

ฉะนั้นจึงพูดได้สั้น ๆ ว่า ยิ่งอยากมากก็ยิ่งมี ตัวกู มาก มี ตัวกู-ของกู มาก  อยาก, ความอยากใหญ่เท่าไร-ตัวกูของกูใหญ่เท่านั้น  ฉะนั้นไอ้ควายจะเป็นตัวโตหรือตัวเล็กมันก็อยู่ที่ความอยาก  อยากในกามตัณหาก็ได้, ภวตัณหาก็ได้, วิภวตัณหาก็ได้  พออยากแล้วมันก็เป็นอุปาทาน  คือเป็นควายชนิดใดชนิดหนึ่ง  แล้วอุปาทานมันก็ต้องยึดมั่นในทางดี-ชั่ว, บุญ-บาป, สุข-ทุกข์, เป็นคู่ เป็นคู่ เป็นคู่ไปเสมอ

ไอ้ ดี-ชั่ว นั่นละเป็นคำสรุปของทั้งหมดของทุกคู่  เพราะจะแยกเป็นคู่ ๆๆๆ อย่างไรก็ตาม  มันแยกได้หลายหมื่นหลายแสนคู่  แต่แล้วมันจะสงเคราะห์ได้เป็นว่า ฝ่ายดี หรือ ฝ่ายชั่ว  มนุษย์เริ่มมีความทุกข์เมื่อเริ่ม รู้จักดี-รู้จักชั่ว  เรื่องนี้ก็พูดหลายหนนะแต่จะเข้าใจหรือไม่เข้าใจก็ไม่ทราบ  แล้วบางคนก็ไม่เข้าใจเพราะว่าเขาสอนให้ รู้จักดี-ให้รู้จักชั่ว กันอยู่ทุกวัน ๆ ให้เด็ก ๆ รู้จักดี-รู้จักชั่วกันอยู่ทุกวัน  แล้วเรามาสอนว่าความทุกข์นี่เกิดมาจาก รู้จักดี-รู้จักชั่ว มันฟังยาก  เพราะเห็นมันค้านกันหรือว่าเป็นไปไม่ได้  รู้จักดี-รู้จักชั่ว อย่างที่สอนกันอยู่ทุกวันนี้มันสอนอย่างให้ยึดถือทั้งนั้นละ  ยึดถือดี, ยึดถือชั่ว  ถ้าไม่ยึดถือดี, ไม่ยึดถือชั่วนั่น จึงจะไม่มีทุกข์  จึงจะไม่มีความทุกข์  ฉะนั้นถ้าสอนไปในทางให้ยึดมั่น ดี-ชั่ว มันจะต้องมีความทุกข์  คือทุกข์อย่างละเอียดอย่างที่ไม่เรียกว่าเป็นทุกข์ก็คือควาย ๒ ตัวขวิดกัน  มันไม่ ๆ ถึงกับทำให้ตายแต่มันขวิดกันได้เรื่อย  มันทรมานจิตใจอยู่ได้เรื่อย

มนุษย์เริ่มมีความทุกข์เมื่อเริ่ม รู้จักดี-รู้จักชั่ว ตรงเป๊ะถูกต้องที่สุดตามคัมภีร์ไบเบิ้ลของพวกคริสเตียนคัมภีร์แรกคือคัมภีร์ Genesis มนุษย์อีฟ  อดัมกับอีฟดื้อพระเจ้า  กินผลไม้ต้นแรก  รู้จักดี-รู้จักชั่ว ขึ้นมา เริ่มมีความทุกข์ตั้งแต่นั้น  ก่อนแต่นั้นเขาไม่มีความทุกข์, ไม่มีที่หวัง, ไม่มีที่ต้องการ, ไม่มีที่ยึดมั่นถือมั่น, ไม่มีความทุกข์  พอถึงยุคที่มันกินผลไม้ชนิดทำให้รู้ดีรู้ชั่วไปมันก็เริ่มยึดมั่นถือมั่นเป็น  มันก็เริ่มความทุกข์ตั้งแต่นั่น  นี้ก็ตรงกับหลักพุทธศาสนาเป๊ะอีกเหมือนกัน  แต่คัมภีร์ไบเบิ้ลเขาพูดไว้อย่างอุปมาอุทธาหรณ์  นี่เราพูดตรง ๆ นี่พวกที่ท่องไบเบิ้ลได้มันก็ไม่รู้ว่าอะไรมันก็ไม่มีประโยชน์  ฉะนั้นก็ต้องขอโอกาสพูดเรื่องนี้ให้มากที่สุดเลยก็พูดอย่างนั้น, พูดอย่างนี้, พูดกันจนกว่าจะเข้าใจ  แล้วก็เคยพูดมามากแล้วด้วยว่าความทุกข์ตั้งต้นเมื่อ รู้จักดี-รู้จักชั่ว เพื่อยึดมั่นถือมั่นว่าอันนี้ดี, อันนี้ชั่ว  ถ้าไม่รู้จักเสียเลยมันก็ไม่ยึดมั่นเหมือนกัน  ถ้าไม่รู้จักเสียเลยมันก็ไม่ยึดมั่นถือมั่นเหมือนกัน  เมื่อผัวเมียคู่นั้นไม่ได้กินผลไม้นั้นไม่มีความทุกข์เลย  ฉะนั้นมันไม่รู้จักดี-รู้จักชั่วเสียเลย  ทีนี้, มันมา รู้จักดี-รู้จักชั่ว ในลักษณะยึดถือมันเป็นทุกข์ตลอดมาจนถึงลูกหลานเวลานี้  จนกว่าจะ รู้จักดี-รู้จักชั่ว ตามแบบของพระพุทธเจ้า  คือ รู้จักดี-รู้จักชั่ว เพื่อไม่ยึดมั่นถือมั่นในเรื่องดี-เรื่องชั่ว  พ้นดี-พ้นชั่วไปเลยนี่จึงจะไม่มีความทุกข์เลย  อีกครั้งหนึ่ง, เมื่อไม่รู้เรื่องดี-เรื่องชั่วก็ไม่มีความทุกข์  เมื่อถอนความยึดมั่นถือมั่นเรื่องดี-ชั่วได้หมดก็จะไม่มีความทุกข์เหมือนกันแต่ต่างกันมาก

            ผมจะยกตัวอย่างให้ฟังปลาทองที่เลี้ยงไว้  ผมดูทุกวัน ๆ ละหลายชั่วโมง  ดูเพียงข้อที่จะมองให้เห็นว่ามันมีกิเลสอยู่ที่ตรงไหน ? นี่ผมดูอย่างนี้เช่นดูอย่างนี้ เป็นต้น ดูหลาย ๆ อย่างแต่ว่าอย่างนี้ดูมากที่สุด  นั่งเพ่งอยู่ที่ปลาทองที่มันเป็นอยู่ตลอดวัน ตลอดวัน ตลอดวัน ว่ามันจะเป็นอย่างไรบ้าง ?  แล้วเพ่งดูของมันว่ามันมีกิเลสอยู่ที่ตรงไหน ? ในรูปร่างอย่างไร ? ตั้งต้นอย่างไร ? ยิ่งดู, ยิ่งเห็นว่ามันไม่มีกิเลสเลย  ไม่ปรากฏกิเลสของปลาทองนี่เลย  จะพูดถึงแง่ของความโลภ-มันไม่เห็นเลย  ไม่เห็นว่ามันโลภเลย  มันหิว-มันก็ไม่ตะกละตะกรามเหมือนมนุษย์นะ  มันไม่หิว-มันก็อยู่อย่างนั้นละ  เพราะว่ามันไม่มีความคิดเรื่อง ตัวกู-ของตัวกู ไอ้ปากมันไปกินอาหารนี่เพราะว่ามันหิว  ตามร่างกายมันหิว, เนื้อหนังร่างกายมันหิว  มันอยากมันก็กินอาหารเท่านั้นละ  ส่วนความคิดว่ากูกิน, กูอร่อยหรือไม่อร่อยนะ ไม่มี ไม่ ไม่มีทางจะเห็นได้  ที่ยิ่งกว่านั้นก็คือว่า สัตว์ไม่มีของกู  นี่ปลาทองนะไม่มีของกู, ไม่มียุ้งฉาง, ไม่มีถุงเงินถุงทองไอ้ที่จะเก็บไว้เป็นของกู ไม่ ๆ สะสมอาหาร  แล้วตัวไหนผัวของกู, ตัวไหนเมียของกูก็ไม่มี  ไม่เหมือนกับปลาประเภทตรงกันข้ามปลากัดนี้เป็นประเภทปลาน้ำนิ่ง หางมน เป็นปลาอีกชนิดหนึ่งฝ่ายหนึ่งทีเดียว  ไอ้นี้มีผู้มีเมียของกู, มีรังของกู, มีอะไรของกู  ส่วนปลาไอ้ตระกูลปลาตะเพียนนี้ เขาเรียก ... Cyprinidae? (นาทีที่ 27:06) ตระกูลปลาตะเพียนทุกชนิดนี้ไม่มีบ้าน, ไม่มีเรือน, ไม่มีรังของกู  โดยเฉพาะปลาทองกันดีกว่าไม่มีผัวของกู  ไม่มีตัวนี้ผัวของกู, เมียของกู  ถ้าตัวเมียตัวหนึ่งมีไข่จัดสุกขึ้นมามีกลิ่น  ตัวผู้กี่ตัว กี่ตัว ก็ตอมไปอย่างนั้นอย่างเครื่องจักรนะ  มันมีกลิ่นจากตัวเมียแล้วมันก็ตอม  มันไม่เคยกัดกัน-แย่งกันว่านี่ “มึงออกไป กูจะนั่น” ไม่เหมือนสุนัข  ตัวเมียก็ไม่มีความรู้สึกอะไรนอกจากว่ามันตามธรรมชาติ  ไอ้ Gland ที่เป็นไข่มันสุกมันก็ทำหน้าที่ไปตามนั้น  ฉะนั้นจึงถือว่ามันมิได้มีราคะอย่างมนุษย์ที่ถือยึดมั่นว่าของกู, เอร็ดอร่อยของกู  ทีนี้ไอ้ตัวหนึ่งมันคาบเหยื่อก้อนหนึ่งแล้วกินอยู่ในคาปากอยู่  อีกตัวหนึ่งมันมาแย่งทึ้งไปจากมัน  มันก็ไม่ได้ไปโกรธ  ไม่ได้ไปไล่กัด, ไม่ได้ต่อสู้, ไม่ได้อะไร  นี่มันมองไม่เห็นว่ามันจะมีราคะหรือโลภะอย่างไร  เพราะมันไม่มีความรู้สึกว่าของกู  นี่ผมหมายถึงปลาทองและปลาตระกูลปลาตะเพียนนะ  อย่าเอาไปปนกับปลาที่ตรงกันข้าม  คือตระกูลปลาน้ำนิ่ง, ปลาน้ำโคลน

            ปลาตระกูลปลาตะเพียนเขาก็มีปากกว้าง  เปิดตลอดถึงกระเพาะ  เขาเรียก …ไทรปินนอยด์ (นาทีที่ 28:39)  ทุกชนิด  มีหลายร้อยชนิด  มันเป็นหางแฉก  อยู่น้ำไหลไม่มีบ้านเรือน  มันอยู่น้ำไหลในแม่น้ำไม่มีบ้านเรือนตรงไหนเป็นของเรา  ทีนี้ไอ้ปลาตระกูลน้ำโคลนน้ำนิ่ง – ปลากัด, ปลาช่อน, ปลาดุก, ปลาอะไรก็ตามนี้มันมีบ้านเรือนมีตรงกันข้าม  มีอยู่ที่นั่น, มีอยู่ที่นี่  แล้วก็เป็นต่อสู้, กัด, หวง, เมียของกู, ผัวของกู อะไร มีเป็นคู่ ๆ อะไรอย่างนี้  ทีนี้เราไปดูปลาทอง  เราจะเห็นว่ามันไม่มีเหมือนที่ไอ้ปลากัดมันมีก็คือไม่(มี)ราคะ, ไม่มีโลภะ, แล้วไม่มีโกธะ (คือความโกรธ)  ขนาดเพื่อนแย่งเอาไปจากปากก็ไม่โกรธ  ไม่ได้ไล่กัด  ทีปลากัดแล้วไม่ได้  ขนาดนี้แล้วเอากันตายเลย  คือแย่งตัวเมียแย่งเอากันตายเลย  นี่ไม่มี ไม่มีตัวเมีย, ไม่มีภรรยาของฉัน, ไม่มีผัวของฉัน innocent  ที่สุดเลย  ไม่ประสีประสาอะไรหมดเลย  บริสุทธิ์อย่างไม่ประสีประสา  ทีนี้ พูดถึง พูดถึงโมหะ  มันไม่ต้องการอะไรมันไม่มีโมหะ  โมหะนั้นหมายความว่าต้องการอะไรแล้วไปหลงในอะไรอยู่จึงจะเรียกว่าเป็นโมหะ  ปลาทองไม่ได้ต้องการอะไรจึงไม่มีโมหะ  ปล่อยไปตามอะไรตามธรรมชาติ  เพราะฉะนั้นเราจึงมองไม่เห็นโลภะหรือราคะของปลาทอง, มองไม่เห็นโทสะหรือโกรธะของปลาทอง, ไม่เห็นโมหะ (อวิชชา) อะไรของปลาทอง  เพราะมันไม่ต้องการอะไรมันเลยไม่มีควายขวิดกันในหัวใจของปลาทอง  ไม่อาจจะมองเห็นได้ว่ามีควายขวิดกันในหัวใจของปลาทอง  ไอ้ปลาอื่นมันอาจจะต้องมีแม้มันน้อยมาก  น้อยกว่าคนมาก  คนมันมีมาก  มีโลภะ, ราคะ, กามารมณ์ของกู, เอร็ดอร่อยของกู, ลูกเมียของกู, อะไร เพราะความโลภ เงินของกู, ทองของกู  สร้างยุ้งสร้างฉางไว้ใหญ่ ๆ เปิดออมสินไว้เยอะแยะ  มันเลยมีของกูนี่ก็ราคะและโลภะมันมี  เพราะมันมี  มีตัวกูและมีของกู  นี่ขนาดโทสะนี่มันโกรธอย่างไม่น่าจะโกรธแล้วมันก็โกรธ  แล้วมันอาฆาตเป็นปี ๆ จนตายมันก็ยังไม่หายอาฆาตถ้ากิเลสมันมาก  นี่คนเป็นอย่างนี้  ทีนี้โมหะมันหลง  จะเอา ๆ แม้กระทั่งสิ่งที่ไม่ควรจะเอาแล้ว เช่น ไปโลกพระจันทร์  ไม่ใช่สิ่งที่จะต้องกระทำมันก็ไปกระทำ  แล้วมันยังมีอย่างอื่นอยู่ที่นี่อีกมากมาย  มีโลภะ, โทสะ, โมหะ มหึมา  หาไม่พบในปลาทอง  แล้วก็มีบ้างในปลาที่ประเภทตรงกันข้าม  ก็มีมากขึ้นในสุนัข, ในแมว, ในสัตว์สูงขึ้นมา  แต่ก็ยังน้อยกว่าคนมาก  คุณดูสุนัขเหล่านี้เมื่อไรมีควายขวิดกัน  สุนัขนี้จะมีควายขวิดกันในจิตใจน้อยที่สุดเกือบมองไม่ค่อยเห็นเหมือนกันแต่มันมี  ส่วนคนนั้นมันมีมาก ๆ มหึมา  จึงว่าคนนี่มันเลวกว่าสุนัขในแง่นี้  มันมี ตัวกู-ของกู มาก แล้วมีความทุกข์มาก

            ฉะนั้น, เมื่อเข้าใจไอ้เรื่องควาย ๒ ตัวในจิตใจของเราดีแล้ว  นี่มองให้เห็นเสียก่อนแล้วก็ไปดูที่ควายจริง ๆ เราก็จะละอายควายแย่เลย  ไอ้ควายนั้นกลับยิ่งมีควายในมันน้อย  เรากลับมีควายมากกว่า  ในเรากลับมีควายมากกว่า  ในควายกลับมีควายน้อยกว่า  เพราะควายมันมีโลภะ, โทสะ, โมหะน้อยกว่า  ที่จะมีอะไร conflict อยู่ในจิตใจทั้งวันทั้งคืนเหมือนคน-ไม่มี  หิวกินหญ้า, นอนสบาย  นอนหนองนอนอะไรสบายเลย  ที่จะมี ของกู-ตัวกู มันมีน้อย  มันจะหึงหวงตัวผู้ตัวเมียบ้างมันก็ชั่วเวลาอันสั้นนิดหน่อยละไม่เหมือนคน  มันหวงตลอดชาติ  มันหิวกามารมณ์ตลอดชาติ  ส่วนวัวควายมันต้องการกามารมณ์เพียงช่วยให้ต่อม gland มันสุกชั่ว ๒-๓ วันเท่านั้นละนอกนั้นมันไม่มี  แล้วไอ้เรื่องที่มันจะขวิดกันเป็นการใหญ่อยู่ในจิตใจเสมอ  มานอนก่ายหน้าผากให้ขวิดกันอยู่นี้มันก็มีไม่ได้  นี่คนมันมีได้  เป็นพระแล้วมานอนก่ายหน้าผาก สึกดีหรืออยู่ดี ? ไปหาลูกหาเมียดีหรือว่าอยู่กับพระพุทธเจ้าดี ? มันก็มีนอนก่ายหน้าผากอย่างนี้อยู่เรื่อย  ก็ดูสิ! ในเรากลับมีควายมากและตัวโต ๆ ด้วย  แต่ในควายจริงกลับหาควายไม่ค่อยพบว่าควายอยู่ที่ตรงไหน  มันก็ไม่มีควายขวิดกันในควาย  แต่มามีอยู่ในคน  ทีนี้สุนัขและแมวหรือสัตว์ต่าง ๆ นี้ยิ่งมีน้อยลงไป ๆ กระทั่งปลาก็น้อยลงไป  กระทั่งปลาทองดูไม่เห็นเลย  นั่นละ innocent มันยังไม่ตั้งต้นเรื่องดี-เรื่องชั่ว  ไม่ยึดมั่นเรื่องดี-เรื่องชั่ว แปลว่ามันไกลกว่าอดัมกับอีฟมาก  อดัมกับอีฟนี่สมมติว่าคนอายุสมัยหิน  สมัยหินคนป่าสมัยหินยังไม่รู้จักดี, ไม่รู้จักชั่ว  รู้จักแต่กินอยู่เหมือนกันสัตว์อย่างนี้  มันก็ไม่ยึดมั่นถือมั่นเรื่องดี-ชั่ว  มันก็สบายสิ  มันก็อยู่ตามธรรมชาติ, อยู่โคนไม้, อยู่ในถ้ำ, อยู่ในเพิง, อยู่อย่างคนป่าสมัยหินนั่นละ  ไอ้เรื่องควายขวิดอยู่ในจิตใจมันมีน้อยหรือไม่มี  ไม่ปรากฏ  เขาจึงว่าพระเจ้ายังไม่ถือว่าเป็นความทุกข์  ต่อมันเจริญมาเจริญมา  จนวันหนึ่งมัน รู้จักดี-รู้จักชั่ว นะ  ถึงยุคที่มนุษย์คนป่าสมัยหิน รู้จักดี-รู้จักชั่ว พูดระบุง่าย ๆ รู้จักนุ่งผ้า รู้จักละอายนุ่งผ้านั่นละเริ่ม ๆๆ ตั้งต้นมีความทุกข์คือรู้ดี-รู้ชั่ว  ถึงเรื่องในไบเบิ้ลมันก็เป็นอย่างนั้น  เมื่ออดัมกับอีฟมันขโมยผลไม้นั้นกินเข้าไปแล้ว  มันก็ไปหลบอยู่ในสุมทุม  มันเกิดรู้ว่าเป็นหญิง-เป็นชายขึ้นมา  ไม่ออกมา  ไปซ่อนตัวในสุมทุม  พระเจ้ามาไม่เห็นอดัมกับอีฟทำหน้าที่อยู่ตามเคยก็ตะโกนเรียกหา  มันขานร้องมาแต่ในพุ่มไม้ สุมทุม  พระเจ้าว่า  “อ้าว ทำไมไม่ออกมา” มันบอก “ไม่ได้นุ่งผ้า”  นี่พระเจ้ารู้ทันทีว่า “อ้าว ไอ้นี่มันดื้อกู ไปกินผลไม้ต้นนั้นเข้าแล้ว”  รู้จักความเป็นหญิง, รู้จักความเป็นชาย, รู้จักนุ่งผ้า, รู้จักไม่นุ่งผ้าแล้วนี่ก็เลย  วันนั้นก็เลยเป็นวันเกิดเรื่องใหญ่ที่พระเจ้าสาปว่า “ต่อไปนี้ไป มึงก็เป็นทุกข์ไปตลอดกาลเลย เป็น Original Sin ลูกหลานของมึงก็เป็นอย่างนี้ไปตลอดกาลเลย”  แล้วพระเจ้าก็ไม่พูดถึงเรื่องว่ามียาแก้คือต้นไม้อีกต้นหนึ่ง ต้นที่ ๒ คือ Tree of Life  ถ้ากินเข้าไปแล้วมีชีวิตนิรันดร  นี่ถ้ากินเข้าไปแล้ว  มันรู้ดี-รู้ชั่วว่าไม่ควรยึดมั่นถือมั่น  ไอ้ต้นที่ ๑ กินเข้าไปแล้วรู้ดี-รู้ชั่วสำหรับยึดมั่นถือมั่นเลยเป็นความทุกข์ Tree of Knowledge of Good and Evil  นี่เป็นต้นไม้แห่งความรู้ดี-ชั่ว  กินเข้าไปมีความทุกข์  แต่ Tree of Life ชีวิตนิรันดร  ถ้ากินแล้วมันไม่อยากดี, ไม่อยากชั่ว, ไม่หวังดี, ไม่หวังชั่ว  เลยพ้นกลายเป็นชีวิตที่ไม่มีทุกข์  ทีนี้พระเจ้าก็ให้เทวดาของแกรักษาต้นไม้ต้นที่ ๒ เด็ดขาด  ไม่ให้หมอนี่กิได้อีกต่อไป  ไม่ให้มนุษย์กินได้อีกต่อไป  ให้เทวดาถือดาบแกว่งอยู่รอบต้นไม้เข้าไปไม่ได้  เรื่องคัมภีร์เก่ามันก็จบเสีย  ก็แปลว่ามนุษย์ไม่มีโอกาสจะกินผลไม้ต้นที่ ๒ รู้ ๆไอ้ความอยู่เหนือดี-เหนือชั่ว  จนกว่าพระเยซูจะมาหรืออะไรก็ตามใจมัน  เรื่องก็เป็นว่าความทุกข์นี้เกิดขึ้นแล้วนิรันดรไปตามแบบนี้

            นี่มนุษย์เราก็มีควายอยู่ ๒ ตัว คือดีกับชั่วขวิดกันอยู่เรื่อยไป  บางทีก็ว่าสึกดีอยู่นี่ไม่ดี, บางทีก็ว่าอยู่นี่ดี สึกนี่ไม่ดี  มันก็มีดี-ชั่ว ๒ ตัวนี้อยู่อย่างนี้  เรื่องอื่นก็เหมือนกัน  ฉะนั้นความทุกข์เกิดมาจากความรู้เรื่องว่าดี-ว่าชั่วสำหรับจะยึดถือ  ถ้าว่ายังไม่รู้เสียเลยเหมือนกับปลาทองนี้  มันไม่มี-ไม่มีความทุกข์  เมื่อยังไม่รู้ดี-รู้ชั่ว  ยังไม่มีความทุกข์  พอเริ่มรู้ดี-รู้ชั่วเริ่มมีความทุกข์แล้วไปเรื่อยไปจนกว่าจะสามารถอยู่เหนือดี-เหนือชั่วนั่นจึงจะไม่มีทุกข์เด็ดขาด  ทีนี้ปลาทองก็ไม่ต้องทำอะไร  ไม่ต้องปฏิบัติธรรมะ, ไม่ต้องปฏิบัติศีล สมาธิ ปัญญา, วิปัสสนากรรมฐานอะไร  มันก็ไม่มีความทุกข์  เพราะจิตมันอยู่ในสภาพที่ไม่อาจจะเกิดความรู้สึกเป็น ตัวกู-ของกู ไม่เกิดโลภ, ไม่เกิดโกรธ, ไม่เกิดหลง  คุณไปนั่งดู  ผมดูมาไม่รู้กี่เดือนกี่ปีแล้ว  ทีนี้สัตว์ที่มันคล้าย ๆ กันอย่างนี้ก็มีมาก  แต่นี้ปลาทองมันดูง่ายและมันอยู่ในระดับต่ำประเภทที่ว่ามันตั้งต้นแรกตั้งต้นทีเดียว  นี่ไปนั่งดูปลากัดสิจะตรงกันข้าม  มี ตัวกู-ของกู เอามาขังไว้เฉย ๆ ไม่มีตัวเมีย  มันก็มี ตัวกู-ของกู หมุนวนอยู่รอบ หันซ้ายหันขวา  จะกัดเงาของตัวเองด้วยซ้ำไป  นี่มันไม่เหมือนกันอย่างนี้  ฉะนั้นจึงแยกไว้คนละตระกูล ตระกูลปลาน้ำโคลน-น้ำนิ่ง  มีที่อยู่อาศัยมีบ้านมีเรือน, มีลูกมีเมีย นี่พวกปลากัด, ปลาช่อน, ปลาอะไรก็ตาม  ส่วนไอ้ปลาทองนั้นมันเป็นอนาคาริก  ไม่มีบ้านเรือนเหมือนภิกษุบรรพชิต  ไม่มีบ้านเรือน  ปลาตะเพียนทั้งหลายไม่มีบ้านเรือน, ไม่มีผู้เมีย, เป็นผัวเป็นเมียของตัวไหนๆ และก็โกรธไม่เป็น  และก็ราคะชนิดที่เรียกว่ารุนแรงเหมือนสัตว์หรือคนนี้ไม่เป็น ไม่มีผัวหรือเมียของใครและเพราะไม่อยากอะไร  ไม่อยากเป็นอะไรจึงไม่มีความหลงในอะไร  ปล่อยไปตามธรรมชาติ

            เรื่องโมหะ ความไม่รู้ (อวิชชา) นี้อธิบายยาก  คุณคงจะเข้าใจไปว่าไอ้สัตว์เหล่านี้มีอวิชชา  อย่าเข้าใจว่ามีอวิชชาเพราะพระพุทธเจ้าได้ตรัสว่า  “แม้อวิชชาก็เพิ่งเกิดเมื่อมีเหตุปัจจัย  การกระทบทาง ตา หู จมูก ลิ้น กาย  อวิชชาจึงเกิด”  จะให้ถือ จะให้ถือว่ามีอวิชชาตลอดกาลนี้ไม่ได้  เป็นความเข้าใจผิดและโง่เขลาที่สุด  อวิชชาเองก็เพิ่งเกิด  เกิดเป็นคราว ๆ เมื่อมันเผลอสติ  เดี๋ยวนี้มันไม่ต้องการอะไรมันก็ไม่มีโอกาสจะเผลออะไร  ถ้าหิวมันก็อะไรกินได้มันก็กิน  ไม่ให้อาหารมันก็กินไอ้ตะไคร่เขียว ๆ หาอาหารอะไรกินได้  กินทั้งนั้นเลย  แล้วการยึดครองอะไรเป็นของตัวก็ไม่มี  ไข่ราดออกไปแล้วก็ทิ้งเลย  ในการผสมพันธุ์ของเขา  ตัว เมื่อตัวเมียมันรู้สึกมากเพราะว่าไข่มันแก่จัดนี่ตัวผู้มันได้กลิ่นแล้วมันก็ไปช่วยกันเบียดกระทบกระแทกตัวเมีย  สะบัดตัวให้ไข่หลุดออกมาไปปะอะไรติดนั่นแล้วก็ต่างคนต่างไปกันหมดเลย  ไม่มีลูกของฉัน, ไม่มีบ้านของฉัน, ไม่มีอะไรของฉัน  และภายในไม่กี่ชั่วโมงมันหมดความรู้สึกอันนั้น-ปกติ  ระหว่างนั้นมันเป็นเครื่องจักรชนิดหนึ่ง

            นี้ผมเอาตัวอย่างมาพูดนี้ก็หมายความว่าเพื่อจะเปรียบเทียบว่าในหัวใจของสัตว์ชนิดไหน, ระดับไหน มีควาย ๒ ตัวขวิดกันอยู่นี้  ในสัตว์ที่มีอัสมิมานะจัดมันก็ยังไม่ได้ขวิดกันมากเหมือนในคน  เพราะมันเอามาคิดไม่เป็น  ส่วนคนนี้เอามาคิดได้  สัตว์ผ่านไปแล้วก็ผ่านไปแล้วเอามาคิดอีกไม่ได้  ไม่มีสมองที่จะเอามาคิด  ไอ้คนนี้มันมีบาปที่มันมีสมองดีสำหรับที่จะเอามาคิดอีกส่วนหนึ่งคือสัญญานี้  มันก็มานอนคิด  มานอนก่ายหน้าผากคิด  คิดแล้วคิดอีก  คิดแล้วคิดอีกนี้  อย่างคิดจะสึกนี่คิดกันกี่เดือน ? คิดกันกี่ปี ? นี่มันเช่นเดียวกับที่ว่ามันยึดมั่นถือมั่นในเรื่องโกรธเรื่องเกลียดอะไรต่าง ๆ มันก็มียืดยาวอย่างนี้  แต่ในสัตว์มันไม่มี  สุนัขมันกัดกัน  มัน ๆ ไม่ได้มาผูกเวรเจ็บใจจะคอยคิดฆ่าตายอยู่เหมือนกับคนนะ  เพราะฉะนั้นคนมันก็ ๆ ใจบาปหยาบช้าอำมหิตอะไรกว่าสุนัขนี่หลายร้อยเท่า  มานอนคิดเพื่อจะฆ่าเขานี้  คิดได้เป็นเดือน ๆ ปี ๆ สุนัขกัดกันแล้วมันก็เลิกกัน

            ดูความ ดูการตั้งต้นของกิเลส, ดูความเจริญงอกงามของกิเลส  วิวัฒนาการสูงมาเป็นจิตใจละเอียดลออของมนุษย์  แล้วก็มีเรื่องทุกข์มากมีความทุกข์  จนพูดได้ว่ามีควาย ๒ ตัวขวิดกันอยู่เสมอไป  เดี๋ยวอยากอยู่บ้าน, เดี๋ยวอยากอยู่ป่า, เดี๋ยวอยากกินอย่างนั้น, เดี๋ยวอยากกินอย่างนี้  มันเหลือที่จะพูด  มันก็เลยสมน้ำหน้ามนุษย์  ถ้าพูดต้องพูดอย่างนั้นสมน้ำหน้าของความเป็นมนุษย์ที่มันรู้จักคิดรู้จักนึก  มันก็มีความทุกข์มาก  ทีนี้ จะทำอย่างไรต่อไปนี่  ก็เดิน ก็ต้อง ก็ต้องเดินไปข้างหน้าเรื่อย  แล้วไปตายกันดาบหน้า  เจริญไปจนถึงกับว่า สูงจนไม่ยึดดียึดชั่วอีกนั่นละ  จนไม่มีดีไม่มีชั่วอีก  ควายมันจึงจะตายหมด  มันจึงมีหลักที่ตายตัวว่าพระอรหันต์อยู่เหนือความยึดมั่นถือมั่นเรื่องดี-เรื่องชั่ว  ถ้ายังเป็นโสดา สกทาคา  นี่ก็ยังเหลืออยู่บ้าง  แต่ว่ามันเริ่มจะหมดแน่นะ  ส่วนปุถุชนนั้นมันยังไม่มีการเริ่มจะหมด  มันยังเต็มอัดอยู่  ยังยึดมั่นถือมั่น  ส่วนพระโสดา  สกทาคานี่เริ่มจะหมดแน่  แน่เสียด้วยนะ  เพราะพระอรหันต์ก็คือหมดเลย  ถึงจุดที่จะหมดเลย  ฉะนั้นเรื่องของพระโสดาบัน สกทาคามิ นี้ก็ต้องมีควายน้อย ๆ ขวิดกันบ้างเป็นครั้งเป็นคราว  มันจะไปหมดกันเลยก็ต่อเมื่อเป็นพระอรหันต์  นี่ก็ไม่ต้องพูดถึงบุถุชน  บุถุชนแปลว่าคนหนา  หนาปึกเลย  แล้วมันก็มีควายมาก  มีควายที่จะขวิดกันอย่างนั้นอย่างนี้เป็นไม่รู้จักสิ้นสุด

นี่เรื่องควาย ๒ ตัวที่ไม่มอง  ที่ไม่ค่อยจะมองหรือไม่มอง  แล้วก็ไปไปด่าควายในทุ่งนาว่าเป็นควาย  ส่วนตัวเองเป็นควายเยอะแยะนั่นไม่มอง  ผมก็เอามาพูดให้รู้จักมองว่าไอ้ควาย ๒ ตัวนี้เป็นควายที่จะต้องฆ่ามันเสียให้ตาย  คือทำให้มันละลาย สูญหายไปในน้ำ  น้ำคือธรรมะที่สูงสุดของพระพุทธเจ้า  ธรรมะสูงสุดคือเรื่องสุญญตา-เรื่องนิพพาน, เรื่องสุญญตา-นิพพาน แปลว่าเป็นที่ดับสนิทแห่งสังขารทั้งปวงแล้วก็ว่างจากสังขารทั้งปวงนี่ก็คือสุญญตา  ฉะนั้นสุญญตากับนิพพานมันก็อันเดียวกัน  เมื่อพูดถึงนิพพานมันเล็งถึงธรรม ธรรมะประเภทที่เป็นที่ดับก็แปลว่าธรรมชาติเป็นที่ดับแห่งสังขารทั้งปวง  พอสังขารทั้งปวงดับคือไม่มีความยึดมั่นถือมั่นสังขารใดว่า ตัวกู-ของกู มันไม่เกิดความคิดชนิดนี้แล้ว  เรียกว่าว่างจาก ตัวกู-ของกู นี่ก็เรียกว่าสุญญตา (ความว่าง)  ในสุญญตามีควายไม่ได้  เพราะว่าควายนั้นทำด้วยดิน  พอตกลงไปในน้ำมันละลายหมด  ไอ้สังขารที่ปรุงขึ้นด้วยสังขารนี้พอเข้าไปถึงเขตของนิพพานมันก็ว่างไปหมด  ก็เรียกว่าควายตกน้ำละลายสูญหายไปหมด  อาจารย์ “เอ้อ พอ เราไม่ต้องพูดอะไรกันอีก”  ก่อนนี้ลูกศิษย์ว่า “อู้ย ควายขวิดกันเรื่อย”  อาจารย์ก็ “อื้อ” เท่านั้น  ถามทีไรควายขวิดกันเรื่อยก็ “อื้ม” เท่านั้น  พออาจารย์  พอลูกศิษย์บอกว่า “นี่ ควายตกน้ำละลายหมดแล้ว”  “เอ้อ พอ” ก็เท่านั้นเอง  สอนกันเท่านั้นเอง  ไม่ได้มีพูดอะไรกัน  ก็เหลืออยู่แต่ว่าเราที่ใช้วิธีธรรมดาสามัญ  ไม่ใช้ ๆ ปริศนา  ไม่ใช้ความลึกลับของปริศนานี้  ก็มีวิธีอย่างไรที่จะทำให้ไอ้ควายนี้มันละลายไปได้  ให้ควายมันละลายน้ำสูญหายไปได้ทั้งตัวดำและตัวขาว  อย่าโง่ไปเห็นดำเห็นขาวสิ  ถ้ามันยังโง่เป็นคู่ ๆ ยังเห็นดำ-เห็นขาวอยู่เรื่อย  ดังนั้นพระอรหันต์ไม่มีความรู้สึกว่าฉันเป็นบรรพชิตหรือฉันเป็นฆราวาส  ความเป็นฆราวาสเป็นบรรพชิตนี้มันเป็นคู่สำหรับโง่เหมือนกันนะ  เป็นคู่สำหรับโง่  สำหรับยึดมั่นถือมั่นอันสูงสุด  เป็นบรรพชิตนี้ดี - เป็นฆราวาสนี้เลว  นี่ละคู่สำหรับความยึดมั่น  เพราะฉะนั้นในจิตใจของพระอรหันต์จึงไม่มีความยึดมั่นว่าเป็นฆราวาสหรือเป็นบรรพชิตนี่ก็ว่ามันอยู่เหนือไปเสีย

            นี่เราก็มีปัญหาเรื่องนี้เรื่องเดียว  ทำกันไป  ทำอย่างไรจึงจะทำลาย ตัวกู-ของกู เสียได้  มีชีวิตเป็นอยู่ด้วยจิตที่ว่างจาก ตัวกู-ของกู เสียได้  ปีก่อนก็เคยพูดกันมากเรื่องนี้ว่าจงใช้บทเรียนที่มีอยู่เดี๋ยวนี้ทำงานทุกชนิดด้วยจิตว่าง  ทำงานทุกชนิดด้วยจิตว่าง  ถ้าใครทำงานด้วยจิตวุ่นขึ้นมาให้ขนทราย ๑๐ บาทไปขึ้นยอดเขา ภูเขาพุทธทอง  ถ้าเผลอไปทำงานด้วยจิตวุ่นเข้า  มีควายขวิดขึ้นมานี้ก็ลงโทษตัวเอง  ขนทรายขึ้นไปไว้บนยอดเขาแล้วไปดูบ่อย ๆ มันไม่มีวิธีอื่น  ที่ว่าหัดมีชีวิต  มีลมหายใจอยู่ด้วยจิตว่างทุกอิริยาบถ  แล้วโอกาสไหนจิตมันจะวุ่นได้ง่ายก็ใช้โอกาสนั่นละเป็นโอกาสสำหรับฝึกหัดให้มาก  เวลานอนสบายมันจะมีปัญหาอะไร  ทีนี้เวลาเมื่อจะกินจะฉันนี่วันแรกเมื่อตื่นขึ้นมาวันแรก  ระยะแรกของวันคือว่าจะกินจะฉันนี่มันจะเกิดควาย ๒ ตัวขึ้นมาแล้ว  กินนั่น, กินนี่, ไม่ได้กินนั่น, ไม่ได้กินนี่, นั่นอร่อย, นี่ไม่อร่อย  นี่เกิดควายขึ้นมา เพราะเรื่องปากเรื่องท้องแล้ว  หรือว่าแม้ที่สุดยังไม่ทันจะฉัน  เดินไปบิณฑบาตอย่างนี้มันก็เกิดได้  มันเกิดชอบ, เกิดไม่ชอบ, เกิดเกี่ยวกับคนใส่บาตร, หรือว่าเกี่ยวกับสิ่งที่ได้พบเห็น, หรือว่าสิ่งที่ตกลงไปในบาตรแล้ว, หรือว่ากริยาอาการที่เขาให้มันไม่น่าดูหรือมันน่าดู  นี่มันเกิดควายได้ทุกเมื่อ  ตั้งแต่เริ่มออกไปเดินบิณฑบาตนี่ต้องมีสติสัมปชัญญะแล้วกลับมาถึง  จะฉัน, ลงมือฉันอยู่, หรือฉันเสร็จแล้ว  ก็ต้องมีสติสัมปชัญญะ  ถ้าเผลอเมื่อไรเป็นควายเกิดขึ้นมาขวิดกันอีกแล้ว

            ทีนี้มันไม่ใช่แต่เรื่องฉัน  เดี๋ยวเรื่องไปส้วม เอ้า พอไปมีอะไรกระทบกันในส้วม  อะไรไม่เรียบร้อยอะไรอย่างนี้ เอ้า, ก็ควายขวิดอีกแล้ว  หรือไปอาบน้ำมันก็ไปพบนั่นพบนี่ เห็นนั่นเห็นนี่ก็อีกแล้ว  แต่ไม่สำคัญเท่าที่ทำการงาน  ที่เรามาทำการงานหลาย ๆ คนทำงานร่วมกันนี่  โอกาสที่จะเกิดไอ้ควายนี้มากที่สุด เช่น ไม่ชอบกันบ้าง รู้สึกเหนื่อยขึ้นมาบ้าง อะไรบ้าง  มันพอ พอเหนื่อย  คนเราพอเหนื่อยขึ้นแล้วมันเสียหลัก  มันเสียสติสัมปชัญญะ  ระวังให้ดี  พอหิวหรือเหนื่อยขึ้นมามันเริ่มมีโอกาสที่จะเสียหลักแล้ว  ระวังให้ดี  ฉะนั้นจึงว่าถ้าเป็นนักเลงแล้วก็ต้องเผชิญกับโอกาสที่มันจะเกิดกิเลส  เช่นว่าถ้าอยากจะมีศีลก็นอนนอกมุ้งสิ  ลองสู้กับยุงดูสิ  จะตบหรือไม่ตบก็รู้กันละ  ถ้าไปมุดอยู่ในมุ้งมันก็ไม่รู้หรอก  นี่มันเป็นเครื่องทดสอบ  ทีนี้โอกาสที่จะเกิดกิเลสส่วนมากเมื่อมันเหนื่อย, เมื่อมันหิว, หรือเมื่อเข้าสังคมกัน  เพราะฉะนั้นเรื่องให้ทำงานทุกชนิดด้วยจิตว่างนี้ มี ๆๆ ความหมายหลายอย่าง เช่น ให้เสียสละไปเรื่อยนี่ก็อย่างหนึ่งได้ทดสอบจิตใจของตัวเองว่าเข้าใกล้บุคคลที่ ๒ ที่ ๓ แล้วจะเป็นอย่างไร ? มันจะฮื่อ แฮ่ เหมือนกับสุนัขหรือไม่ บางทีมันไม่ได้ฮื่อ แฮ่มาทางปาก  แต่ในใจมันฮื่อ แฮ่ อยู่ก็มี  เราจึงเห็นการเอาความคิดความนึกที่มันเป็นอกุศลต่อกันและกันมากต้องดูด้วยตาทิพย์  คนอื่นดูของเราไม่ค่อยได้  มีจิตที่เป็นอกุศลต่อกันและกันไม่ได้แสดงออกมาข้างนอกนั้นมีมาก  แล้วก็มีมากเมื่อสังคมกัน  เราก็ไม่มีบทเรียนอะไรดีไปกว่าทำงานทุกชนิดด้วยจิตว่าง  ก็ขอให้พยายามต่อไป  แล้วมัน  ความหมายมันเนื่องกันไปละ  ยกผลงานให้ความว่าง กินอาหารของความว่าง ตายแล้วตั้งแต่แรกเกิด  พยายามให้เป็นว่าตายแล้วตั้งแต่แรกเกิด  ไม่มี ตัวกู-ของกู เอานั่นเอานี่ เป็นนั่นเป็นนี่  นี่มันไม่ทำชั่ว มันไม่ลักมันไม่ขโมย มันไม่ฆ่า มันไม่โกหก ไม่อะไรในทางชั่ว และในทางดีมันก็ไม่ยึดมั่นถือมั่น  มันทำ มันไม่มี มันไม่มีความหมายไปทั้งดีและทั้งชั่ว  นั่นละคือทั้งควายดำและทั้งควายขาวมันละลายน้ำหมด  มันจะทำได้ด้วยสติสัมปชัญญะที่เพียงพอ  พอสูญเสียสติสัมปชัญญะมันก็มีควายตัวโต ๆ มาขวิดกันไม่ทันรู้  ไปรู้เมื่อมันขวิดกันแล้ว

            ในที่สุดมันเหลืออยู่ปัญหาเดียวคือสติสัมปชัญญะ  มีหรือไม่ ? ถ้าขาดอันนี้ควายเรื่อย  ควายขวิดกันเรื่อย  ถ้ามีอันนี้มันก็คุมไว้ได้เรื่อย  ในที่สุดไอ้ควายนั้นมันสู้ธรรมะไม่ได้  มันละลายไปทีละนิด ๆๆ เมื่อควายดินตกน้ำมันคงไม่ละลายวูบเดียวได้หรอก  เพราะมันเป็นดินก้อนโต  มันก็ค่อย ๆ ละลายไปทีละนิด ๆ   ฉะนั้นอย่าไปหวังอะไรอื่นเลย  ถ้าจะต้องการไอ้ที่ดีที่สุดของมนุษย์หรือว่ามีพระพุทธเจ้าเป็นของเราก็อุตส่าห์ฆ่าควายนี้  ทำลายควายนี้  ทำลายควาย ๒ ตัวนี้คือดีและชั่ว  ความยึดมั่นถือมั่นเรื่องดี-เรื่องชั่ว  แต่ไม่หมายถึงควายอีก ๒ ตัวที่พูดทีแรกนะที่มนุษย์เราจะต้องมีความถูกต้องทั้งทางร่างกายและจิตใจ  ความถูกต้องทางร่างกายเป็นควายตัวหนึ่ง ความถูกต้องทางจิตใจเป็นควายตัวหนึ่ง ๒ ตัวคู่กันไปกว่าจะถึงจุดหมายปลายทาง  นั่นเป็นควายอีกชนิดหนึ่ง  ไม่ใช่ควายอย่างที่ว่านี้  ไม่ใช่ควายดินดำ-ขาว ๒ ตัวนี้  เป็นความถูกต้องของอริยมรรคมีองค์ ๘ ที่จะเดินไปเรื่อยไปเป็นธรรมะ

ทีนี้คุณก็เห็นได้แล้วว่าอุปมา อุปมา อุทธาหรณ์ อุปมานี้ มันกลับกลอกกันอยู่อย่างนี้  เพราะเราไปยืมเอามาใช้ได้ทั้งฝ่ายดีและฝ่ายชั่วไม่ว่าอะไร เช่น เสือ อย่างนี้ใน ๆ พระพุทธภาษิต  เปรียบเสือด้วยกิเลสเลว ๆ ต้องฆ่าให้ตายก็มี  เปรียบเสือด้วยกุศลธรรม  ปฏิบัติ ให้ปฏิบัติเหมือนเสืออย่างนี้ก็มี  อย่างเป็นปัญหาก็มี  ไปซุ่มหมอบคอยจับเหยื่ออยู่ในดงของสติปัฏฐาน ๔ อย่ากระโต๊กกระต๊ากให้สัตว์มันได้เห็นได้ยิน  มันจะหนีเสียหมด  ให้ซุ่มอยู่เงียบ ๆ ในที่ซุ่ม  แล้วพอเหยื่อออกมาก็ตะครุบให้ได้  หมายความว่ามีสติสัมปชัญญะคอยดูควายมันจะเกิด  คือกิเลสมันจะเกิด  เพราะ (ฉะ) นั้นกิเลสมันจะเกิด  ตีหัวมันให้ตายเลย  นี่เสือที่ฉลาดฆ่าเหยื่อได้  ภิกษุปฏิบัติเหมือนเสือก็ฆ่ากิเลสได้อย่างนี้เสือก็กลายเป็นอุปมาที่ดีไปเลย  แต่บางทีก็อุปมาเสือเหมือนกิเลส โทสะร้าย โกรธะร้าย ก็ตีให้ตายเสียก็มี  ตีเสือให้ตายเสียเองก็มีไม่เอาอย่างเสือ  นี่พูดให้เห็นว่าอุปมานี่อย่าไปยึดเอาอย่างเดียวตายตัวเรื่อยไป  มันแล้วแต่เขาจะอุปมาในแง่ไหน

ในที่สุดมันก็มีสติสัมปชัญญะไม่ให้โอกาสที่จะเกิดความยึดมั่นถือมั่นเป็น ตัวกู-ของกู ไม่ให้เกิดควายขวิดกันขึ้นมาได้  เพราะถ้ามียึดมั่นถือมั่นแล้วไม่ต้องสงสัย  ต้องคู่นี้ทั้งนั้นละ คู่ดี-คู่ชั่ว ไม่เช่นนั้นมันไม่รู้จะยึดมั่นอย่างไร  ถ้ามันไม่มีคู่ดี-ชั่วมาเปรียบเทียบแล้วมันไม่มีทางจะยึดมั่นถือมั่น  ยึดมั่นถือมั่นมันต้องเรื่องได้-เรื่องเสีย, เรื่องได้มาหรือเรื่องเสียไป, เรื่องดีหรือเรื่องชั่ว, เรื่องสุขหรือเรื่องทุกข์นะ  ฉะนั้นเราก็ไม่ใช่เพิ่งบวช  บวชมาหลายปีแล้ว  แล้วอายุก็ไม่ใช่น้อยก็หลาย ๆ สิบปีแล้ว  ควรจะมองเห็นสิ่งต่าง ๆ ในชีวิตจิตใจที่มันได้ผ่านมาแล้วนี้ให้มันถูกต้องจนกระทั่งเห็นไอ้ควาย ๒ ตัวเต็มอยู่ในอกในใจ  ก็เลยแน่ใจที่จะทำให้มันสิ้นสุด

นี่ ตัวกู-ของกู ละคือควาย ๒ ตัว  มันเกิดเมื่อมี ตัวกู-ของกู เกิด ฆ่า ตัวกู-ของกู ก็เท่ากับฆ่าควาย ตัวกู-ของกู มันหยุดไปพักหนึ่ง  ก็คือควาย ๒ ตัวมันนอนพักไม่ขวิดกันมันเหนื่อย  มันมีแรงมันก็ขวิดกันอีก ตัวกู-ของกู ได้อารมณ์มันก็เอา  คึกคักขึ้นมา  พอซ้ำซากมันเบื่อเข้ามันก็หยุดเดี๋ยวเดียว  แล้วเดี๋ยวมันก็เกิดอีก ลักษณะของกิเลสเป็นอย่างนี้  ทีนี้ควาย ๒ ตัวมันมีความหมายเป็นดี-เป็นชั่ว  เราก็ทำลายความหมายของดีและของชั่วในทางที่จะยึดถือนั่นเสียให้เป็นไปในทางที่จะไม่ยึดถือ  เรื่องมันก็จบกัน  นี่ควาย ๒ ตัวมันก็ตายไป  แปลว่าวันนี้ไม่พูดอะไรพูดเรื่องควาย ๒ ตัว เป็นหลักสำหรับเปรียบเทียบ  เป็นหลักที่เด่นชัดสำหรับเปรียบเทียบเพียงเท่านี้ก็พอแล้ว  เรื่องจะฆ่ามันอย่างไรโดยละเอียดก็พูดอย่างอื่น พูดคราวอื่น พูดโดยละเอียดอย่างอื่น  วันนี้เราพูดให้ละเอียดที่สุดเป็นลักษณะของควาย ๒ ตัว เกิดขึ้นอย่างไร ? มีอาการอย่างไร ? ทรมานเราอะไร ? อย่างไร ? เรื่องควาย ๒ ตัววันนี้ก็จบกันที