นักศึกษาทั้งหลาย อาตมาได้ฟังการงานนี้แล้ว ก็รู้สึกอนุโมทนา จึงขอกล่าวคำอนุโมทนา ในลักษณะที่เป็นโอวาทบ้างพร้อมกันไปในตัว เรื่องศีลธรรมเป็นเรื่องที่ ถ้าจะพูดอย่างคน ๆ เป็นคน ๆ ก็เรียกว่า ได้รับความไม่เป็นธรรม หรืออยุติธรรมอย่างยิ่ง คือเป็นสิ่งที่มีประโยชน์และจำเป็นสูงสุด แต่คนในโลกให้ความสนใจน้อย เอาใจใส่น้อย ส่งเสริมน้อย เพราะมองไม่เห็น เพราะว่าไปสาละวนอยู่กับไอ้เรื่องประโยชน์จนเกินไป จนทำให้โลกนี้ไม่มีศีลธรรม มหาชนสนใจในประโยชน์ส่วนตัวมากเกินไป ทำสิ่งที่ให้เกิดความไม่มีศีลธรรมขึ้นมาในโลก โลกนี้ก็มีปัญหา มีความทุกข์ทรมานอย่างที่เห็น ๆ กันอยู่แล้ว ไม่ต้องอธิบาย ถึงเรามีความคิดเห็นกันใหม่ เห็นความจำเป็นที่จะต้องมีศีลธรรม จะต้องส่งเสริมศีลธรรม ต้องพิทักษ์รักษาไอ้ความมีศีลธรรมในโลก ข้อนี้มองได้หลายทาง คือว่า จะเกี่ยวข้องกับศีลธรรมในแง่ไหน ในลักษณะไหน ก็ล้วนแต่เป็นบุญ เป็นกุศล เป็นความดีทั้งนั้น พวกที่ต้องเกี่ยวข้องในฐานะเป็นอาชีพ เช่น ต้องสอนศีลธรรม เป็นต้น ก็ยิ่งมีบุญใหญ่ คือได้สร้างสันติสุข สันติภาพ ขึ้นมาในโลก แม้ไม่ได้เกี่ยวข้องโดยตรง แต่ก็มีความเกี่ยวข้องเต็มที่อยู่เหมือนกัน เพราะว่าคนจะอยู่กันโดยไม่มีศีลธรรมนั้นไม่ได้

            คำว่า ศีลธรรม มันแปลว่าไอ้สิ่งที่ทำความปกติ หรือทำปกติภาวะให้มี ให้อยู่ พอไม่มีศีลธรรมมันก็มีความวุ่นวาย วุ่นวายชนิดที่เลวร้ายด้วย ไม่ใช่วุ่นวายอย่างสนุกสนาน ฉะนั้นเราจะต้องขอบคุณ รู้สึกขอบคุณศีลธรรม รู้สึกเป็นหนี้บุญคุณสิ่งทีเรียกว่าศีลธรรม ไปทำให้เป็นสิ่งที่มีขึ้น เจริญงอกงามอยู่ในโลก แล้วก็น่าหัวที่ว่าเพื่อประโยชน์แก่ตัวเราเองก่อนเป็นส่วนใหญ่ เพราะว่าใครประพฤติศีลธรรมผู้นั้นได้รับประโยชน์ก่อน ประโยชน์ที่จะแผ่ไปยังผู้อื่นนั้นยังมาทีหลัง จึงควรที่จะสนใจกันมากเท่าที่จะมากได้ แล้วรู้สึกว่าเป็นโชคดีที่ได้มาเกี่ยวข้องกับสิ่งที่เรียกว่าศีลธรรมอย่างที่กำลังกระทำอยู่นี้ จะเป็นเรื่องการศึกษาอบรม เตรียมตัว อะไรก็ได้ มันก็เป็นเรื่องเพื่อศีลธรรมมีอยู่ จริยธรรมมีอยู่ เราเคยมีหลักถือกันว่า ศีลธรรมไม่มีโลกนี้จะวินาศ ถ้าศีลธรรมกลับมาโลกนี้ก็จะสงบเย็น นั่นมันก็เป็นบุญเป็นกุศลแก่ทุกคน ทั้งที่รู้หรือไม่รู้ แม้คนที่ไม่ได้ร่วมมือ แต่มันก็อยู่ในโลก เมื่อโลกมันสงบเย็นไอ้คนเหล่านั้นก็พลอยได้รับประโยชน์ด้วย จึงถือว่าเป็นงานที่ดีที่สุดสำหรับมนุษย์จะต้องทำ ตามธรรมดาสามัญไอ้ศีลธรรมทำความสงบ มันก็จำเป็นแก่สิ่งที่มีชีวิตทั้งนั้นแหละ สิ่งที่มีชีวิตชนิดไหนก็ตามล้วนแต่ต้องการความสงบ ให้ศีลธรรมเป็นเครื่องทำความสงบจำเป็น ไม่มีศีลธรรมแล้วสัตว์เดรัจฉานก็ถูกเบียดเบียนมากเกินไป ต้นไม้ต้นไร่ก็ถูกทำลายมากเกินไป ในหมู่มนุษย์กันเองก็ทำลายกันมากเกินไป ถ้ามีศีลธรรมแล้วมันปกติสุขกันไปหมด ดังนั้นขอให้ถือว่ามันเป็นบุญเป็นกุศลอย่างยิ่งไม่มีอะไรเสมอ

            ในการที่ได้มีอาชีพเกี่ยวกับศีลธรรมเป็นบุญเป็นกุศล เพราะว่าสิ่งที่เรียกว่าศีลธรรมนี่มันมีแต่นำไปสู่ความสงบอย่างเดียวนี่ คำว่า ศีลธรรม คำว่า จริยธรรม มันนำไปสู่ความสงบอย่างเดียว มันนำไปสู่ที่อื่นไม่ได้ วิชาการอย่างอื่นนั้นเอาไปใช้อย่างอื่นได้ เช่น วิชาเลข เรียนวิชาเลขแตกฉาน เอาไปใช้คดโกงก็ได้ วิชาหนังสือแตกฉานเอาไปใช้อย่างคดโกงก็ได้ วิชาอะไร ๆ ก็ตามที่มีเรียนอยู่กี่วิชา รู้แล้วนำไปใช้อย่างคดโกงได้ แต่วิชาศีลธรรมมันทำไม่ได้ คือเอาไปใช้มันก็ยิ่งไม่คดโกง มันก็ยิ่งซื่อตรง ยิ่งสุจริต ดังนั้นจึงถือว่ามันมีความศักดิ์สิทธิพิเศษอยู่ในตัวศีลธรรม เอาไปใส่เข้าที่ไหนมันก็มีความปกติสุขที่นั่น ฉะนั้นจึงควรจะพอใจและถือว่าเป็นโชคดีที่ได้มีอาชีพเกี่ยวกับศีลธรรม แม้ไม่ได้ทำเป็นอาชีพมันก็ยังโชคดี คือจะให้เราอยู่เป็นสุข ไม่มีสิ่งอื่นที่จะทำให้เกิดความสุขอย่างแท้จริงนอกจากความมีศีลธรรม

            รายละเอียดเกี่ยวกับศีลธรรมนี้มันมีมากไม่ต้องเอามาพูด หรือนำมาพูดไม่ไหว ก็ไปศึกษาเองได้ ค้นคว้ามาศึกษาเองได้ คือทำให้เกิดความสงบแก่กาย และใจ แก่ชีวิต มีความถูกต้องทางกาย ทางวาจา ทางใจ ทางความคิดความเห็น เมื่อมันมีความถูกต้องแล้วมันก็มีแต่ผลดี นี่ประโยชน์อันใหญ่ยิ่งของสิ่ง ๆ นี้ ที่คนยังไม่ได้ถือเอาให้เต็มที่ ถือเอาได้น้อยเกินไป ประโยชน์หรือค่าของศีลธรรมนั้นมนุษย์ถือเอาได้น้อย น้อยไม่พอที่จะให้โลกมีสันติสุขอันแท้จริงอย่างที่เราเห็น ๆ กันอยู่ ถ้าศีลธรรมกลับมาอย่างสมบูรณ์ มันก็เปลี่ยนเป็นขึ้นยุคใหม่ เป็นยุคที่มีสันติสุข สันติภาพอันแท้จริง บัดนี้ท่านทั้งหลายได้มีความสนใจในเรื่องนี้ พยายามที่จะใช้สิ่งนี้ให้เป็นประโยชน์ ทั้งเพื่อตัวเองและผู้อื่น จึงมีความรู้สึกยินดีด้วย ที่เรียกว่า อนุโมทนา ขออนุโมทนา ขอยืนยันว่าเป็นสิ่งที่ถูกต้อง ซึ่งทุกคนจะมองเห็นได้เอง โดยไม่ต้องเชื่อตามผู้อื่น ดังนั้นขอให้มอง เมื่อไม่มองมันก็ไม่เห็น มองไม่เป็นมันก็ไม่เห็น ต้องมองและมองเป็นมันก็จะเห็นว่าเป็นสิ่งที่จำเป็นแก่มนุษย์ และแก่สิ่งที่มีชีวิตทุกชนิดทุกระดับ เรียกว่า ความปกติสุขในโลกทั้งโลกนี้มันขึ้นอยู่กับความมีศีลธรรม

            ขออย่าได้อิดหนาระอาใจ หรือขออย่าได้ทำเพียงสักว่าทำ ๆ ไปให้พ้น ๆ หรือทำอย่างละเมอ ๆ อย่างนี้ไม่สำเร็จประโยชน์ ต้องทำด้วยความรัก ความพอใจ ความบูชา ในเรื่องของศีลธรรม ซึ่งได้แยกออกมาจากเนื้อหาสาระของศาสนา ทุกศาสนาก็ว่าได้ แต่แยกออกมาเท่าที่มนุษย์จำเป็นจะต้องมีอยู่ใกล้มือเป็นคู่มือ ก็เรียกกันเสียใหม่ว่า ศีลธรรม ไม่เรียกว่าศาสนา ที่จริงมันก็เนื้อหาสาระของศาสนาทุกศาสนานั่นเอง แต่เอามาทำให้เป็นของอยู่กับเนื้อกับตัวใกล้มือจนกลายเป็นขนบธรรมเนียม ประเพณี เป็นวัฒนธรรม เป็นอารยะธรรมอะไรแล้วแต่จะเรียก ฉะนั้นเราจึงควรมีความสนิทใจไม่รังเกียจ ในการที่จะเกี่ยวข้องกับศีลธรรม ทำให้มีอยู่ในเนื้อในตัว ในชีวิตจิตใจ แล้วให้มันแพร่หลายออกไปสู่เพื่อนมนุษย์ ทุกคนมีศีลธรรม โลกนี้ก็จะเป็นโลกอีกโลกหนึ่งสวยสดงดงาม สงบเย็น ยิ่งกว่าโลกที่ไม่ค่อยจะมีศีลธรรม

            มันลำบากอยู่บ้างก็ตรงที่ว่าอำนาจ หรือวงการที่มีอำนาจ ยังไม่ค่อยเห็นประโยชน์อันนี้ ไปสนใจอยู่แต่เรื่องเศรษฐกิจ เรื่องการเมือง เรื่องอะไร ซึ่งมันเป็นเรื่อง เป็นผลซึ่งมันเป็นผลเกิดมาจากความไม่มีศีลธรรม ปัญหาทุกชนิดที่เกิดอยู่กับรัฐบาลในโลกทุกโลก มันมีมูลมาจากความไม่มีศีลธรรม มันก็ไม่มาสนใจในการที่จะมีสิ่งที่จะแก้ปัญหาเหล่านั้น กลับไปสนใจในสิ่งที่เป็นต้นตอให้เกิดปัญหาเหล่านั้น แล้วก็ทำไปอย่างไม่มีศีลธรรม มันก็ยิ่งเลวร้ายมากขึ้น มันเป็นปัญหาหมดแหละเรื่องเศรษฐกิจก็สร้างปัญหาใหม่ ๆ ขึ้นมา เรื่องการเมืองก็สร้างปัญหาใหม่ ๆ ขึ้นมา การปกครองที่ไม่มีศีลธรรมก็สร้างปัญหาใหม่ ๆ ขึ้นมา ไม่ว่าเรื่องอะไรทุกเรื่องมันจะสร้างปัญหาใหม่ ๆ ขึ้นมา เพราะความที่ไม่มีศีลธรรม แล้วจะมีการปกครองอย่างประชาธิปไตย ถ้าประชาชนไม่มีศีลธรรมมันทำไม่ได้ เพราะมันพร้อมที่จะกบฏ ต่อระเบียบ ต่อกฎเกณฑ์ ต่ออะไรต่าง ๆ เราจะมีงานแบบสหกรณ์เราก็ทำไม่ได้ เพราะความไม่มีศีลธรรม มันพร้อมแต่จะคดโกงกันอยู่เสมอ นี่ถ้าศีลธรรมกลับมาเมื่อไร สิ่งเหล่านี้ก็จะเข้ารูปเข้ารอย มันก็จะเป็นไปอย่างกลมกลืน เพื่อประโยชน์สุขของมนุษย์นั่นเอง

            บัดนี้พวกเรา แม้จะมีจำนวนเพียงเท่านี้ ยิ่งถ้าไปเทียบกับทั้งประเทศ ทั้งโลกแล้วก็เรียกว่าหยิบมือเดียว แต่ก็ไม่เป็นไร ไอ้สิ่งที่ทุกต้องนั้นแม้มีน้อยมันก็ชนะไอ้สิ่งที่ไม่ถูกต้องแม้มากได้ ดังที่ท่านกล่าวไว้ว่าคนดีแม้มีน้อยก็ชนะคนที่ไม่ดีมีจำนวนมากได้ ขอให้ถือหลักเกณฑ์อันนี้แล้วก็ไม่ต้องท้อใจ ทำไปให้มันเกิดอิทธิพล เกิดอภินิหาร เกิดอำนาจ เกิดอะไรขึ้นมาในตัวมันเอง ในตัวของความดี หรือของความถูกต้อง มันก็จะแพร่ออกไป ขยายตัวออกไป ครอบคลุมความไม่ถูกต้องมากขึ้น ๆ จนไม่มีเหลือ ไอ้เราอยู่ในชุดที่ว่าเป็นผู้ตั้งต้น เป็นจุดตั้งต้น เป็นชนวนที่ตั้งต้น ก็นับว่าเป็นบุญกุศลอันเหลือหลาย เมื่อมองดูในลักษณะเหล่านี้แล้วก็เป็นสิ่งที่น่าอนุโมทนา จึงขออนุโมทนาขอประกาศความรู้สึกที่อนุโมทนา ในการกระทำของท่านทั้งหลาย และขอให้ท่านทั้งหลายมีกำลังใจ มีกำลังความเชื่อ มีกำลังความเพียร มีความกล้าหาญในการปฏิบัติหน้าที่ของตน แล้วอยู่ด้วยความพอใจในชีวิตนี้อยู่ทุกทิพาราตรีกาลเทอญ

            ในที่สุดนี้ก็ขอกล่าวคำปิดประชุม การประชุมนั้นปิดได้ และปิดได้ แต่การงานไม่ปิด การงานไม่ปิด การงานไม่มีวันปิด การงานเป็นสิ่งที่จะต้องกระทำต่อไปจนตลอดชีวิต เอาล่ะเป็นอันว่าการประชุมนั้นปิดได้ แต่การงานนั้นไม่มีปิด ขอยุติไอ้การประชุมงวดนี้ ได้ไปเที่ยวกันทั่ววัดแล้วเหรอ ได้ไปเที่ยวกันทั่ววัดหรือเปล่า บนภูเขารอบวัดก็ไปแล้ว ไปดูหนังสือในตึกนี้แล้วเหรอ เป็นพยาน เป็นพยานอย่างยิ่ง เป็นพยานว่าการงานนั้น เป็นสิ่งที่ทำให้สนุกได้ ถ้ามันเป็นสิ่งที่ทำให้สนุกไม่ได้ คน ๆ เดียวจะทำงานมากเท่านั้นไม่ได้ นี่เป็นพยาน ขอให้ถือเอาไปเป็นหลัก เป็นพยาน เชื่อว่างานเป็นสิ่งที่ทำให้สนุกได้ เมื่อทำให้สนุกอยู่ มันก็มีความสุขด้วย แล้วก็ได้ผลงานมากด้วย เพราะมันทำสนุก มีความสุขเมื่อกำลังทำงานนั่นเอง ต่อไปนี้เตรียมตัวกลับแล้วนะ เชิญ.

            ติดพระพุทธรูปไปด้วย หันหน้าไปทางนู้น นั่งให้พอดี ๆ หันหน้าไปทางนู้น อย่าให้แน่น ผู้ชายอยู่สูง ๆ ก็ติดได้หมด รูปมันแปลกไปบ้างไม่เป็นไร แต่ผู้ถ่ายอยู่สูง ๆ นั่งไปข้างหน้าให้มากก็ได้ ทีละครึ่งก็ได้ ถ่ายทีละครึ่งเป็นสองรูป ไปศึกษาเกี่ยวกับเรื่องศรีวิชัย เขาจะบอกว่ามีชิ้นนั้น ๆ อยู่ที่นั่น ๆ ๆ ที่ใหญ่มากก็พระบรมธาตุไชยา และวัดหลง วัดแก้ว นั่นศรีวิชัยชิ้นใหญ่ ๆ