ท่านที่มีหน้าที่ในกิจการของลูกเสือและลูกเสือทั้งหลาย อาตมาขอแสดงความยินดีเป็นข้อแรก ในการมาของท่านทั้งหลายสู่สถานที่นี้ในลักษณะอย่างนี้ คือเพื่อแสวงหาหลักธรรมะปฏิบัติสำหรับประกอบหน้าที่ของตนสืบต่อไป ถ้ามีความรู้ความเข้าใจในเรื่องที่กระทำจริงๆ แล้วก็จะมีผลมาก   ขอกล่าวในส่วนนั้นคือ หน้าที่ที่จะต้องพัฒนาตนเองสำหรับพัฒนาผู้อื่นต่อไปในอนาคต ในชั้นแรกนี่ เราจะต้องพัฒนาตัวเองให้ดีที่สุดหรือให้ถึงที่สุดแล้วก็จะสามารถพัฒนาผู้อื่น กิจกรรมลูกเสือนี้เป็นการอบรมให้เหมาะสมที่จะเป็นพลเมืองที่ดีของชาติเป็นข้อแรก แล้วก็จะให้เหมาะสมสำหรับที่จะเป็นมนุษย์ที่ดีของธรรมชาติ เราจะต้องรู้กันในข้อนี้ ทำให้สำเร็จประโยชน์ลูกเสือหมายถึงเยาวชนโดยเฉพาะ ก็เหมือนกับว่าบวชเณรชนิดหนึ่ง การเป็นลูกเสือและปฏิบัติหน้าที่ลูกเสือให้ดีที่สุดนั้น ก็เป็นเหมือนกับการบวชเณรชนิดหนึ่งด้วยเหมือนกัน คืออย่าทำแต่ด้านท่าทาง กิริยาท่าทาง ขอให้ทำถึงจิตใจด้วย ให้มีจิตใจที่เป็นไปด้วย คือพัฒนาสูงยิ่งๆขึ้นไปด้วยคุณธรรมต่างๆตามที่มีอยู่อย่างไรสำหรับกิจกรรมของลูกเสือ เพราะฉะนั้นก็เป็นเหมือนกับบวชเณร คือเตรียมสำหรับที่จะเป็นพระ แต่นี่บวชเณรในลักษณะที่เป็นลูกเสือ เสร็จแล้วก็จะเป็นพระ ด้วยการเป็นผู้ที่มีความสามารถในหน้าที่ของมนุษย์ทั้งส่วนตนเองและส่วนผู้อื่น ขอให้สนใจทำจนให้ได้รับผลอย่างนี้ ทีนี้ก็จะต้องทำอย่างไร ขอบอกกล่าวหลักทั่วไปว่าเราจะพึงทำโดยความมุ่งหมาย 6 ประการ ความมุ่งหมาย 6 ประการ คือ

หนึ่ง เป็นบุตรที่ดีของบิดามารดา คนเกิดมาก็มีบิดามารดา แม้จะอายุมากแล้วจะเข้าโลงอยู่แล้ว มันก็ยังมีบิดามารดา เพราะฉะนั้นเราจะต้องทำตัวให้เป็นบุตรที่ดีของบิดามารดา จนกว่าตัวเราเองนี่จะเข้าโลงตามไป บิดา เอ่อ, บุตรที่ดีของบิดามารดามีใจความสำคัญว่า เกิดมาเพื่อทำให้บิดามารดาสบายใจ ฟังดูก็เหมือนกับพูดเล่นๆ แต่เป็นความจริงที่ถือกันมาแต่ดึกดำบรรพ์ เพราะว่าบุตรเกิดมาเพื่อทำให้บิดามารดาสบายใจ เช่นบิดามารดาที่ไม่มีบุตรก็ว้าเหว่ไม่สบายใจ จะมีบุตรแต่เป็นบุตรเกเรอันธพาลก็ไม่สบายใจ ดังนั้นเราจะต้องเป็นบุตรที่ดีของบิดามารดา ให้บิดามารดาสบายใจโดยทุกอย่างทุกประการ เพราะฉะนั้นจะเกิดมีได้จากการที่มีบุตร นี้เป็นข้อแรก ถ้าพัฒนาตัวเองให้เป็นบุตรที่ดีของบิดามารดา คือทำให้บิดามารดาได้รับความพอใจ สบายใจตลอดไป

ข้อที่สอง เป็นศิษย์ของครูบาอาจารย์ เป็นศิษย์ที่ดี ศิษย์ที่ดีของครูบาอาจารย์ มันยังมีศิษย์ที่เลวอยู่มาก ไม่ต้อง คัด,ขัดแย้งอะไรมัน พูดได้ว่ามันยังมีศิษย์ที่เลวอยู่มาก คือเป็นศิษย์ที่ครูบาอาจารย์นำไปไม่ได้ บางทีก็เกเรเอง บางทีก็ชักชวนผู้อื่นให้เกเร ยังมีเกเร ยังมีการทะเลาะวิวาทกันในโรงเรียน ยังมีการหลอกลวงกันในโรงเรียน ยังมีการยกพวกตีกันในระดับวิทยาลัยอาชีพอย่างนี้เป็นต้น เรียกว่ามันยังเป็นศิษย์ที่เลวของครูบาอาจารย์ มันไม่ควรจะมี ศิษย์ที่ดีของครูบาอาจารย์ก็คือเป็นศิษย์ที่ครูบาอาจารย์นำไปได้ นี่ คำนิยามมี ชัด สั้นๆ ว่า ศิษย์ที่ดีของครูบาอาจารย์ นั้นคือศิษย์ที่ครูบาอาจารย์สามารถนำไปได้ มันก็คือศิษย์ที่ทำตัวให้เป็นผู้ที่ครูบาอาจารย์นำไปได้ในทุกแขนงของวิชาที่จะต้องให้ศึกษา เป็นวิชาความรู้ทั่วไปก็ดี เป็นวิชาชีพก็ดี เป็นวิชาจริยธรรมศีลธรรมเพื่อเป็นมนุษย์ให้ถูกต้องก็ดี จงทำตัวให้เป็นผู้ที่ครูบาอาจารย์นำไปได้ นั่นก็เรียกว่าเป็นศิษย์ที่ดีของครูบาอาจารย์ นี่ ช่วยกำหนดข้อนี้ไว้ดีๆว่า บุตรที่ดีคือบุตรที่เกิดมาทำให้พ่อแม่สบายใจ ศิษย์ที่ดีคือศิษย์ที่ทำให้ครูบาอาจารย์สามารถนำตนเองไปได้ ครูบาอาจารย์มีหน้าที่นำในทางวิญญาณโดยเฉพาะ ก็นำทุกอย่างที่จะต้องนำ ควรจะนำ นำโดยเฉพาะอย่างยิ่งก็คือนำโดยทางวิญญาณ จิตใจให้มันสูงขึ้นไป ไม่ใช่สอนแต่หนังสือ ต้องมีหน้าที่นำจิตนำวิญญาณของไอ้เยาวชนนั้นให้สูงขึ้นไปด้วย ครูอาจารย์ในความหมายโบราณที่สุด เขาแปลว่าผู้เปิดประตู อ่า, คือผู้เปิดประตูคอกที่กักขังมนุษย์ไว้ในความโง่ ในความหลง ในความมืดบอด ในความไม่รู้อะไร ในการกระทำผิดกระทำชั่วนั้นเป็นเหมือนกับคอก ครูบาอาจารย์ก็นำออกมา เปิดประตูให้ออกมาเสียจากคอกโดยทุกอย่างทุกวิถีทาง เดี๋ยวนี้มีว่า สอนหนังสือ สอนอาชีพ และในที่สุดก็ต้องสอนจริยธรรม นั่นแหละเป็นเรื่องเปิดประตูทางวิญญาณโดยเฉพาะ เพราะฉะนั้นเราจะต้องมีหน้าที่ที่เป็นศิษย์ที่ดีที่ครูบาอาจารย์นำไปได้

นี้ ข้อที่สาม จะเป็นเพื่อนที่ดีของเพื่อน เรายังมีเพื่อนที่เลวกันอยู่มากในหมู่โรงเรียน วิทยาลัยอะไรก็ตาม คือยังมีทะเลาะวิวาทชกต่อยกันในหมู่นักเรียนนักศึกษา ยังไม่เป็นเพื่อนที่ดีแก่กันและกัน ดังนั้นจะต้องทำให้เปลี่ยนสภาพเป็นว่า เป็นเพื่อนที่ดีแก่กันและกัน คือช่วยเหลือซึ่งกันและกันให้ออกจากปัญหาต่างๆได้ นี่ เพื่อนที่ดีก็หมายความว่าเพื่อนที่จะเดินทางไปในทางที่ดีด้วยกันได้ ช่วยเหลือซึ่งกันและกันแต่ในทางที่ดี ให้เดินไปตามทางที่ดีได้นี่ เรียกว่าเพื่อนที่ดี มีความหมายว่าช่วยเหลือซึ่งกันและกันให้เดินทางไปในทางที่ดีได้ ก็เป็นสิ่งที่ต้องทำ เป็นมูลฐานของการที่จะรักเพื่อนมนุษย์ คนเราอยู่ในโลกคนเดียวไม่ได้ แม้ว่าเขาจะยกโลกทั้งหมดให้เราครอบครองเพียงคนเดียว เราก็ทำไปไม่ได้ ดังนั้นจึงต้องมี เพื่อนช่วยกันทำหน้าที่แบ่งเบาภาระต่างๆ แม้กระทั่งที่ว่าอยู่ในครอบครัวก็มีลักษณะเป็นเพื่อนช่วยกันบรรเทาภาระที่ยากที่หนักให้หมดไป นี่เราเป็นเพื่อนที่ดี เพื่อนเกิด เพื่อนแก่ เพื่อนเจ็บ เพื่อนตาย ในที่สุดก็เป็นเพื่อนที่ดี ทีนี้

ข้อที่สี่ จะต้องเป็นพลเมืองที่ดีของประเทศชาติ ข้อนี้เข้าใจว่าสอนกันอยู่เป็นประจำและในโรงเรียน คงจะเข้าใจกันเป็นอย่างดีแล้วว่า เป็นพลเมืองที่ดีของชาตินั้นจะต้องทำอะไร อย่างไร นี่ ขอให้ระลึกนึกถึงแล้วก็นำมาประพฤติปฏิบัติให้ถูกต้องตั้งแต่ต้นจนปลาย ในฐานะที่เป็นพลเมืองที่ดีของประเทศชาติ พลเมืองที่ดีของประเทศชาติก็มีความหมายว่า สามารถที่จะช่วยทำนุบำรุง รักษา ทำความเจริญก้าวหน้าให้แก่ประเทศชาติ เรามุ่งหมายการกระทำอันนี้ไว้เป็นข้อที่สี่

ข้อที่ห้า จะเป็นสาวกที่ดีของพระศาสนา ทุกคน น่ะมีศาสนา ศาสนาไหนก็ตาม เราจะต้องทำตนให้เป็นสาวกที่ดีแห่งศาสนาของตนของตน การประพฤติปฏิบัติตามพระศาสนานั้น แล้วก็ช่วยกันทำนุบำรุง รักษาพระศาสนานั้นให้ยังคงอยู่สืบต่อไป นี่ เรียกว่าเป็นสาวกที่ดีของศาสนาของตน เป็นหัวข้อที่ห้า

ส่วนหัว ข้อที่หก นั้น ใช้คำสั้นๆ ว่า เป็นมนุษย์ที่เต็ม ทำตัวให้เป็นมนุษย์ที่เต็ม อย่าให้มีความบกพร่องของความเป็นมนุษย์ ข้อนี้นึกดูง่ายที่สุด แต่การพูดกันอย่างธรรมดาสามัญปากตลาด ก็ยังพูดทำนองนี้แหละ ว่าไอ้คนนี้มันไม่เต็มบาท บางทีมันเรียนผ่านวิทยาลัย มหาวิทยาลัยไปแล้ว ยังไม่เต็มบาทก็ ยังมีได้น่ะ มันยังต้องทำอีกทีหนึ่งให้มันเต็ม คนนี้มันเกินบาท มันบ้าแล้ว เพราะว่าเต็มพอดี พอดี นั่นแหละเราต้องการ มันต้องเป็นมนุษย์ที่เต็ม ในที่สุดไม่มีปัญหาใดๆ เกิดขึ้นแก่ความเป็นมนุษย์ของเรา ในทางสุขภาพอนามัยก็ดี ในทางเศรษฐกิจก็ดี ในทางสังคมก็ดี ในทางอะไรอะไรก็ดีถูกต้องไปหมด แล้วถ้าเราได้ทำมาครบถ้วนห้า อย่างข้างต้น คือเป็นบุตรที่ดี เป็นศิษย์ที่ดี เป็นเพื่อนที่ดี เป็นพลเมืองที่ดี เป็นสาวกที่ดี แล้วเราก็เป็นมนุษย์ที่เต็มโดยไม่ต้องสงสัย มันเป็นได้เองแหละ ขอให้ทำได้ดี ดี ดี มาครบห้าอย่างข้างต้นเถิด แล้วก็จะเป็นมนุษย์ที่เต็ม คำนี้อธิบายได้รอบด้าน แต่ว่าบางทียังจะใหม่หรือแปลก บางคนยังไม่เข้าใจ เป็นหลักจริยธรรมสากล เขาวางไว้เป็นหลักว่าจะต้องมีความเป็นมนุษย์ที่เต็ม มีความเต็มแห่งความเป็นมนุษย์ คือประกอบด้วยคุณธรรมห้า อย่างที่กล่าวมาแล้วข้างต้น ขอให้เรานึกถึงข้อที่จะต้องพัฒนาตัวเองให้มีคุณธรรมทั้งหกประการนี้ ทั้งหก ประการนี้ ซึ่งทบทวนอีกทีหนึ่งว่าจะหนึ่งจะเป็นมนุษย์ เออ,เป็นบุตรที่ดีของบิดามารดา สองเป็นศิษย์ที่ดีของครูบาอาจารย์ สามเป็นเพื่อนที่ดีของเพื่อน สี่เป็นพลเมืองที่ดีของชาติ ห้าเป็นสาวกที่ดีของศาสนา หกก็เป็นมนุษย์ที่เต็ม เต็มของความเป็นมนุษย์ของเราเอง มันอาจจะไม่มีปัญหาอะไรเหลืออยู่ เดี๋ยวนี้มีปัญหาเหลืออยู่มาก คือว่ามันเป็นศิษย์ เอ่อ,เป็นบุตรที่เลวของบิดามารดา มันเนรคุณบิดามารดา มันทำร้ายบิดามารดา มันทำให้บิดามารดาร้อนใจไปเสียทุกอย่าง อย่างนี้มันก็ยังมี เป็นศิษย์ที่เลวของครูบาอาจารย์ ไม่มีความเคารพนับถือครูบาอาจารย์ มันก็เหมือนกับทำลายตัวเอง ไม่เป็นเพื่อนที่ดีของเพื่อน มันก็อยู่อย่างไม่มีความหมายอะไร แล้วมันก็ไม่เป็นพลเมืองที่ดีของชาติ มันก็เป็นคนเลวร้ายอยู่ในชาติ แล้วก็ไม่เป็นสาวกที่ดีของศาสนา มันก็เท่ากับไม่มีศาสนา เมื่อจะรับปฏิญาณ รับศีลรับพร รับอะไร อย่าง รับแต่ปากเท่านั้น ไม่ได้เป็นสาวกที่ดีของพระศาสนา มันก็เลยไม่สำเร็จประโยชน์ ในที่สุดไม่เป็นมนุษย์ที่เต็ม ไม่เป็นมนุษย์ที่เต็ม ไม่รู้หน้าที่ของความเป็นมนุษย์โดยถูกต้อง มันก็ไม่เป็นมนุษย์ที่เต็ม มันยังขาด ยังเว้า ยังกลวง ยังอะไรอยู่มาก ขอให้นึกถึงข้อนี้ จะได้พยายามให้เป็นมนุษย์ที่เต็ม มีความเต็มแห่งความเป็นมนุษย์เสียได้ก่อนแต่ที่จะตาย เอาละเป็นอันว่า เห็นได้แล้วว่าเรามีจุดมุ่งหมายที่จะประพฤติ กระทำให้ประกอบไปด้วยคุณความดีหกอย่างหก ประการนี้ คุณความดีหกอย่างหกประการนี้ กล้าท้า ท้าเลย ท้าทายได้เลยว่าศาสนาไหนก็คัดค้านไม่ได้ มันจะมีศาสนาในโลกอีกกี่ศาสนาก็ตามใจ แต่คุณธรรม 6 อย่าง 6 ประการนี้ มันก็ค้านไม่ได้ มันก็ต้องมี มันก็ต้องยอมรับว่า เพราะว่าเป็นของสากลของมนุษย์ ฉะนั้นขอให้สนใจและเข้าใจ

ทีนี้ก็เหลืออยู่แต่ที่ว่า มันเป็นหน้าที่ ที่จะต้องกระทำ จะต้องปฏิบัติหน้าที่เหล่านี้ หน้าที่ทั้งหมดนี้ พอปฏิบัติหน้าที่เหล่านี้ก็ชื่อว่าปฏิบัติธรรม ปฏิบัติธรรมคือปฏิบัติหน้าที่ที่ควรจะปฏิบัติ ปฏิบัติหน้าที่ที่ควรจะปฏิบัตินั้นคือ ปฏิบัติธรรม กล่าวสั้นๆอีกทีหนึ่งก็ว่า ธรรมะคือหน้าที่ หน้าที่คือธรรมะ ธรรมะคือหน้าที่ หมายถึงหน้าที่อันถูกต้องแก่ความเป็นมนุษย์ ไอ้หน้าที่อันธพาลมันก็มี เช่นพวกโจรพวกขโมยเขาว่าเขามีหน้าที่ปล้นจี้ พวกคนเลวเขาก็มีหน้าที่ทำเลว ไอ้หน้าที่อย่างนั้นไม่ได้หมายความรวมอยู่ในที่นี้ ในที่นี้หมายความถึงทำหน้าที่ที่ถูกต้องอย่างที่กล่าวมาแล้ว เช่นหน้าที่ของบุตรที่ดีของบิดามารดา หน้าที่ศิษย์ที่ดีของครูบาอาจารย์ หน้าที่ของเพื่อนที่ดีของเพื่อน หน้าที่ของพลเมืองที่ดีของประเทศชาติ หน้าที่ของสาวกที่ดีของศาสนา และหน้าที่ของมนุษย์ที่เต็ม เต็มความเป็นมนุษย์ อย่าเห็น อย่ารู้สึกว่าเป็นคำพูดเล่น เป็นคำพูดพล่อยๆ เป็นคำพูดที่ไม่ต้องสนใจก็ได้ ควรจะจำไว้อย่างแม่นยำมั่นคง สำหรับจะได้ตรวจสอบตัวเอง ทดสอบตัวเอง ว่าได้ทำหน้าที่หก ประการนี้ ครบถ้วนแล้วหรือยัง ถ้าทำหน้าที่หก ประการนี้ครบถ้วนแล้วก็ เป็นอันว่ามันได้ทำดีที่สุดถึงที่สุด ถ้าเป็นลูกเสือก็เป็นลูกเสือชั้นเลิศที่สุด ถ้ามันทำได้ครบหก ประการเหล่านี้ ไม่มีอันไหนดีอย่างยิ่งไปกว่านี้ ฉะนั้นมันต้องทำเป็นหน้าที่ ที่จะต้อง เอ่อ, คือสิ่งที่ต้องทำกันอย่างเคร่งครัด มันเป็นหน้าที่อันถูกต้อง ต้องกระทำกันอย่างเคร่งครัดให้สำเร็จประโยชน์ ควรจะจำไว้ว่า ธรรมะแปลว่าหน้าที่ มีธรรมะคือมีการปฏิบัติหน้าที่ อย่างนี้ก็ไม่ค้านกับศาสนาไหนหมด ศาสนาไหนๆ ก็ต้องยอมรับข้อนี้ เพราะหน้าที่นั่นแหละคือสิ่งที่ทำให้รอด ลองไม่ทำหน้าที่มันก็ตายคนเรา หน้าที่หาเลี้ยงชีวิต หน้าที่บริหารร่างกาย นับตั้งแต่กินอาหาร ถ่ายอุจจาระ ถ่ายปัสสาวะ เหล่านี้ก็เป็นหน้าที่บริหารร่างกาย ถ้าไม่ทำหน้าที่มันก็ตาย ทีนี้ถ้าไม่ทำหน้าที่ชั้นสูงทางจริยธรรมก็เป็นคนเลวเป็นคนอันธพาลอยู่ในโลก มันก็จะไม่มีประโยชน์อะไร ดังนั้นเราจึงต้องทำหน้าที่ทั้งสอง คือหน้าที่เพื่อรอดชีวิตอยู่และหน้าที่เพื่อจะให้ได้สิ่งที่ดีที่สุดที่มนุษย์ควรจะได้น่ะ เป็นสองชั้นอยู่อย่างนี้   ถ้าทำหน้าที่เพียงชีวิตรอดเท่านั้นมันก็เป็นสัตว์เดรัจฉาน สัตว์เดรัจฉานก็ทำหน้าที่เพียงชีวิตรอดอยู่ได้ แต่มันไม่มีหน้าที่อะไรที่ทำให้ดียิ่งขึ้นไป ส่วนมนุษย์นั้นมันดีกว่าสัตว์เดรัจฉาน ดังนั้นมันก็ทำหน้าที่ให้รอดด้วยและก็ทำหน้าที่ให้เจริญถึงที่สุดที่มนุษย์ควรจะไป ควรจะถึงด้วย คือเป็นอย่างที่ว่า หน้าที่ที่จะให้มีค่า มีสูงยิ่งๆขึ้นไปกว่าที่เพียงแต่จะรอดชีวิต มันก็คือ เป็นบุตรที่ดี เป็นศิษย์ที่ดี เป็นเพื่อนที่ดี เป็นพลเมืองที่ดี เป็นสาวกที่ดี เป็นมนุษย์ที่เต็ม มันก็เลยเป็นมนุษย์สมบูรณ์ มีหน้าที่เพียงรอดชีวิตมันก็เหมือนกับสัตว์เดรัจฉาน หรือบางทีจะเหมือนกับต้นไม้ ต้นไม้ต้นไร่เหล่านี้ ด้วยซ้ำไปว่าไอ้ ต้นไม้นี่ก็เพียงแต่รอดชีวิตอยู่ได้ มันมีหน้าที่เพียงรอดชีวิตอยู่ได้ ในที่สุดเราก็เห็นจะเห็นได้ว่า หน้าที่ หน้าที่ น่ะ มันคือสิ่งที่ทำให้รอด ให้รอดชีวิต ดังนั้นไอ้หน้าที่จึงเป็นสิ่งจำเป็นสำหรับสิ่งที่มีชีวิต ไอ้หน้าที่ที่ควรจะทำนั้นเรียกว่าธรรมะ ดังนั้นธรรมะจึงเป็นสิ่งที่จำเป็นสำหรับทุกสิ่งที่มีชีวิต มีความคิดความนึก รู้สึกรับผิดชอบชั่วดี โดยเฉพาะอย่างยิ่งก็คือคนนี่แหละ ก็ขอให้สนใจในสิ่งที่เรียกว่าหน้าที่ อย่าบกพร่องในหน้าที่ หน้าที่ของมนุษย์มีอยู่อย่างไรก็ทำให้เต็มที่ แล้วมันก็จะเกิดการรอด รอดจากความทุกข์ทั้งปวง ดังนั้นสิ่งที่เรียกว่าหน้าที่จึงเหมือนกับพระเป็นเจ้า พระเป็นเจ้านั้นคือผู้ช่วยให้รอด แต่เรารอดไม่ได้ถ้าเราไม่ทำหน้าที่ และพระเจ้าก็ช่วยไม่ได้ เราลองไม่ทำหน้าที่อะไร พระเจ้าพระเป็นเจ้าไหนๆก็ช่วยไม่ได้ ไม่มีอะไรจะช่วยได้ ถ้าไม่ทำหน้าที่ ดังนั้นจึงต้องทำหน้าที่ให้ถูกต้อง ให้สมบูรณ์ มันก็หมดปัญหา เพราะฉะนั้น ธรรมะคือหน้าที่ ที่ไหนมีการทำหน้าที่ ที่นั้นมีการปฏิบัติธรรมะ ในวัดหรือในโบสถ์ด้วยซ้ำ ถ้าไม่มีการทำหน้าที่ ก็ไม่มีธรรมะ ไม่มีธรรมะ ต่อเมื่อมีการทำหน้าที่ แม้แต่ทำหน้าที่ทำนา ทำสวน นั้น ก็มีธรรมะ แม้แต่จะนั่งขอทานอยู่ก็มีธรรมะ เพราะว่าทำหน้าที่อย่างถูกต้องสมแก่อัตภาพที่พิกลพิการ เขาเรียกทำหน้าที่อย่างถูกต้องแล้ว อะไร อะไรเขาก็จะพ้นได้จาก เอ่อ,ความยากจนเข็ญใจ แม้คนขอทานก็ต้องทำหน้าที่ ทุกคนจะต้องเคารพหน้าที่ พระศาสดาทุกองค์เคารพหน้าที่ คือทำหน้าที่ของท่านโดยไม่บกพร่อง นี่เราสาวกของพระศาสดาก็ต้องไม่บกพร่องในหน้าที่ด้วยเหมือนกัน คือจะทำให้ครบถ้วนตามที่มีอยู่อย่างไร ซึ่งในที่นี้ขอเสนอเป็นหกอย่างหก ประการ ดังที่กล่าวแล้ว ขอให้ทบทวนให้เข้าใจ จำได้คล่องปาก คล่องใจ คือปากพูดออกมาได้ ใจก็คิดนึกได้ว่าเรามีหน้าที่หก ประการอย่างนี้   แล้วก็จะเป็นมนุษย์ที่ดีที่เต็มได้ในที่สุด ถึงจะเป็นลูกเสือก็เป็นลูกเสือชั้นเลิศ ไม่มีลูกเสือของประเทศไหนชาติไหนจะเสมอเหมือน ถ้าลูกเสือทำหน้าที่หก ประการนี้ให้เต็มได้แล้ว ก็จะเป็นยอดของลูกเสือทั้งโลกทีเดียว จึงหวังว่าท่านทั้งหลายทุกคนจะได้สนใจในเรื่องหน้าที่ เพราะหน้าที่คือธรรมะ หน้าที่คือสิ่งสูงสุด หน้าที่คือสิ่งที่จะช่วยเรา การที่มีหน้าที่นั้นก็เอาหก อย่างหก ประการเป็นสำคัญว่า หน้าที่ของบุตรที่ดี หน้าที่ของศิษย์ที่ดี หน้าที่ของเพื่อนที่ดี หน้าที่ของพลเมืองที่ดี หน้าที่ของสาวกที่ดี กระทั่งหน้าที่ของมนุษย์ที่เต็ม ครบหกประการแล้วก็ไม่มีอะไรบกพร่อง ไม่เสียทีที่เกิดมาเป็นมนุษย์ ได้รับสิ่งที่ดีที่สุดที่มนุษย์ควรจะได้รับแล้ว คือความเป็นมนุษย์ที่เต็ม

นี่ท่านกำหนดเวลาไว้ 30 นาที เดี๋ยวนี้ก็หมดแล้ว ขอยุติการบรรยาย แต่มีความหวังว่าท่านทั้งหลายทุกคนจะไม่บกพร่องในหน้าที่ของตน ของตน มีความเจริญงอกงามในหน้าที่การงาน แล้วอยู่เป็นสุขทุกทิพาราตรีกาลเทอญ