อาตมาเคยไปบรรยายที่สถานที่ราชการแห่งหนึ่ง ก่อนไปบรรยายก็ไปเข้าห้องน้ำ ไปเจอคุณป้าที่เป็นพนักงานทำความสะอาด แกบ่นว่าคนที่ไปถ่ายหนักในห้องน้ำ ทำไมหลายคนไม่ยอมกดชักโครกเลย มันน่าคิดนะ คนที่ไปใช้ห้องน้ำคงไม่ใช่เด็กแล้ว เป็นผู้ใหญ่ แต่ทำไมในเมื่อตัวเองถ่ายทุกข์แล้ว จึงไม่กดชักโครกเลย แสดงว่าเขาไม่ได้หันมาดูหรือไม่สนใจว่า การกระทำของตัวเองเกิดผลอะไรตามมา หรือเกิดผลอะไรขึ้น เพียงแค่สบายใจ พอสบายใจแล้วก็พอ ไม่ได้ใส่ใจว่ามันเกิดผลอะไรขึ้นมา หรือเกิดผลอะไรตามมา ซึ่งอาตมาคิดว่านิสัยเหล่านี้คงไม่ได้เพิ่งเกิดขึ้น คงจะเกิดขึ้นตั้งแต่เล็กแล้ว คือการเลี้ยงดู ถ้าคนเราไม่ใส่ใจกับผลกระทบที่เกิดขึ้นหรือผลที่จะตามมา ไม่ว่ากับตนเองหรือผู้อื่นแล้ว มันน่ากลัวนะ

 

     เด็กวัยรุ่นหลายคนที่ไปฆ่าคนตายหรือกระทำชำเราผู้หญิง เพราะว่าพรรคพวกหรือแก๊งพาไป หลายคนพอถูกจับได้ แล้วถูกลงโทษ ถูกตัดสินให้อยู่ในเรือนจำก็ดี หรืออยู่ในสถานบำบัดของเยาวชน อย่างบ้านกาญจนาภิเษกก็ดี มีคนถามว่าไม่เคยคิดถึงผลกระทบที่จะเกิดขึ้นกับเหยื่อของตัว กับพ่อแม่ของเขา หรือผลที่จะเกิดขึ้นกับตัวเองเลยหรือ เด็กหลายคนบอกว่าไม่เคยคิดเลย มันแค่ทำไปตามอารมณ์ สะใจก็  พอแล้ว หรือว่าได้บำบัดความอยากก็พอแล้ว แต่ไม่เคยคิดถึงผลที่จะเกิดขึ้น หรือผลที่ตามมา ทั้งกับผู้อื่น กับเหยื่อ กับญาติของเขา หรือแม้กระทั่งกับตัวเอง

 

     ไม่น่าเชื่อว่า มีคนจำนวนไม่น้อยที่ทำอะไรโดยไม่คิดถึงผลกระทบเลย แต่อาตมาคิดว่ามันเป็นสิ่งที่เกิดขึ้นกับคนทุกวันนี้มาก เพราะว่าการหล่อหลอม การเลี้ยงดู แล้วคนเราถ้าหากว่าทำอะไรโดยคำนึงถึงแต่ความสบายใจ แล้วไม่สนใจต่อผลกระทบที่ตามมา มันนำไปสู่ปัญหาหลายอย่าง

 

     คนที่ทิ้งขยะไม่เป็นที่ ดื่มน้ำเสร็จก็โยนขวดน้ำลงข้างทาง หรือว่าลงถนน ขับรถ นั่งรถ ก็เปิดหน้าต่าง แล้วก็ทิ้งขยะออกทางหน้าต่างรถ พวกนี้ก็อยู่ในประเภทเดียวกัน คือว่า คำนึงถึงแต่ความสบายใจของตัว แต่ไม่คำนึงถึงผลกระทบที่จะตามมา แล้วเดี๋ยวนี้แม้กระทั่งในมหาวิทยาลัย ก็มีขยะที่ถูกทิ้งตามท้องถนน สนามหญ้า แม้กระทั่งในห้องน้ำหรือในห้องเรียน

 

     แล้วคนที่ทิ้งก็คงไม่ใช่ใครหรอก เป็นนักศึกษา ทำไมถึงทำอย่างนั้น ก็เพราะว่าสนใจแต่ความสบายใจ ความสะดวกของตัว แต่ไม่คิดถึงผลกระทบที่จะตามมากับสถานที่ กับผู้คน แล้วต่อไปความคิดแบบนี้ก็ส่งผลเสียกลับมาที่ตัวเอง หลายคนติดเหล้า ติดยา ติดเกม ติดการพนัน ติดเกมออนไลน์ ทั้งที่สิ่งเหล่านี้เป็นโทษต่อตัวเอง ต่อสุขภาพตัวเอง เขาไม่รู้หรือว่ามันเป็นโทษ หลายคนไม่รู้นะ หลายคนไม่สนใจ  เพราะสนใจแต่ว่าตอบสนองความพึงพอใจส่วนตัวเท่านั้น ทำอะไรแล้วสบายใจ ทำอะไรแล้วมีความสุข เท่านี้พอ ส่วนมันจะมีผลกระทบอะไรตามมา ไม่ใช่กับคนอื่นเท่านั้น กับตัวเองก็ไม่สนใจ

 

     อันนี้รวมไปถึงการกินด้วย กินโดยคำนึงแต่ความเอร็ดอร่อย กินตามใจปาก เสร็จแล้วเกิดโรค เกิดโรคเบาหวาน เกิดไตวาย เกิดโรคหัวใจ บางคนอายุไม่เท่าไหร่ก็อ้วนเกินพิกัดมาก อันนี้ก็เหมือนกัน คือว่า ทำอะไรโดยที่ไม่คำนึงถึงผลที่ตามมา แม้กระทั่งผลที่จะเกิดขึ้นกับตัวเอง ไม่ใช่ระยะยาวอย่างเดียว บางทีก็ระยะสั้น

 

     เพราะฉะนั้นการที่พ่อแม่สอนลูก อย่างที่คุณแม่คนที่ว่าสอนลูกให้รับผิดชอบต่อการทำของตัวเอง เมื่อทำนมหกก็ต้องเช็ดทำความสะอาด แม้จะเป็นเด็กอายุ 3 ขวบ แต่ว่าก็ควรที่จะได้เรียนรู้สิ่งเหล่านี้แล้ว อยู่ในวิสัยที่จะเรียนรู้ได้ แล้วถ้าหากว่า เด็กเติบโตเป็นผู้ใหญ่ รับผิดชอบต่อการกระทำของตัวเอง เขาจะเข้าใจว่าทำไมคนเราควรจะทำความดี ทำไมคนเราควรจะใส่ใจสิ่งแวดล้อม ทำไมคนเราจึงควรช่วยเหลือผู้อื่น อย่างน้อยๆก็ไม่เอาเปรียบเบียดเบียนผู้อื่น ไม่ทุจริต เพราะว่ารู้ว่าการทำสิ่งไม่ดี ส่งผลกระทบอะไรตามมา

 

     แล้วคนเราถ้ารับผิดชอบต่อการกระทำของตัวเอง ใส่ใจต่อการกระทำที่เกิดขึ้นด้วยน้ำมือของตัวเอง การที่เขาจะเข้าใจเรื่องกฎแห่งกรรม ก็จะเข้าใจง่าย เพราะกฎแห่งกรรมก็คือการที่คนเราถ้าปรารถนาความสุข ก็ต้องทำความดี ถ้าหากไม่ทำความดี ทำความชั่ว สุดท้ายใครที่รับกรรม ก็คือตัวเรานั่นเองต้องรับวิบากกรรม ถ้าไม่รับผิดชอบต่อการกระทำของตัวเอง ต่อไปก็ต้องเจอวิบากที่เกิดจากการทำที่ไม่ถูกต้อง ที่เป็นบาป

 

     บทเรียนที่ 3 ก็สำคัญที่แม่สอนลูกว่า เมื่อมีความผิดพลาดเกิดขึ้น เราควรจะรู้ว่ามันเกิดจากอะไร สาวหาสาเหตุ แม่สอนลูกว่าที่ทำขวดนมตกเพราะลูกจับไม่ถูกที่ ไปจับที่กลางขวด และถ้าจะให้ขวดนมไม่ตก จะทำอย่างไร ก็ให้รู้จักจับให้ถูกที่ ก็คือรู้จักแก้ทุกข์ รู้จักแก้ไขความผิดพลาด คนเราถ้าหากว่าเรารู้จักวิเคราะห์ ใคร่ครวญถึงความผิดพลาดว่าเกิดขึ้นจากอะไร แล้วเราจะแก้ไขมันอย่างไร การที่เราจะใช้ชีวิตให้ ถูกต้องดีงาม ก็จะเป็นไปได้ง่าย แล้วมีความสุขด้วย

 

     ที่จริงเรื่องนี้เป็นเรื่องของอริยสัจ 4 อริยสัจ 4 ก็คือเมื่อเจอทุกข์แล้ว ต้องหาเหตุแห่งทุกข์ แล้วจะต้องรู้จักปฏิบัติ กระทำการเพื่อขจัดเหตุแห่งทุกข์ อันจะนำไปถึงความสุขหรือความไร้ทุกข์ ความทุกข์บางอย่างมันแก้ไขได้ ด้วยการลงมือกระทำ สร้างเหตุสร้างปัจจัยให้ถูกต้อง แต่มีความทุกข์บางอย่างที่มันไปจัดการกับสิ่งภายนอกไม่ได้ มันต้องมาจัดการที่ตัวเอง อันนั้นคือความทุกข์ใจ เวลามีความทุกข์ใจ เรา  ต้องรู้ว่าเหตุแห่งทุกข์เกิดจากอะไร คนจำนวนไม่น้อยไม่รู้ว่า เหตุแห่งความทุกข์ใจอยู่ที่ไหน หลายคนไปโทษสิ่งภายนอก แต่สิ่งภายนอกไม่ใช่เป็นเหตุแห่งความทุกข์ใจอย่างแท้จริง

 

     มีผู้ชายคนหนึ่งไปปฏิบัติธรรมที่สำนักหนึ่ง คืนแรกผ่านไป รุ่งขึ้นเจ้าสำนักก็ถามว่า เมื่อคืนนอนหลับไหม? แกตอบว่า ช่วงแรกๆ ผมนอนไม่หลับเลย.. ทำไมล่ะ? ห่านมันร้องเสียงดัง ผมนอนไม่หลับเลย.. แล้วหลังจากนั้นหลับได้บ้างไหม? แกบอกว่าหลังจากนั้นผมก็หลับได้ครับ.. ทำไมถึงหลับได้? ผมก็นึกขึ้นมาได้ว่า ในโทรศัพท์มือถือได้อัดคำบรรยายธรรมะของครูบาอาจารย์หลายท่าน พอผมนอนไม่หลับ ผม ก็เลยฟังธรรมของครูบาอาจารย์เหล่านั้น โดยเอาหูฟังมาเสียบใส่หูแล้วก็ฟังคำบรรยายของครูบาอาจารย์จากโทรศัพท์มือถือ จนหลับไปถึงเช้า..

 

     อาจารย์ก็ถามว่า ระหว่างเสียงห่านกับเสียงธรรมะจากโทรศัพท์มือถือ อะไรดังกว่ากัน? เสียงธรรมะจากโทรศัพท์มือถือดังกว่าครับ.. อ้าว แล้วทำไมคุณหลับได้! แปลว่าความดังไม่ใช่ปัญหา เสียงห่านมันดังน้อยกว่าเสียงบรรยายของครูบาอาจารย์ทางโทรศัพท์มือถือ แต่ทำไมนอนไม่หลับ เพราะรำคาญ ทำไมถึงรำคาญ เพราะใจไม่ชอบเสียงห่าน ใจไม่ชอบเสียงห่าน จึง  นอนไม่หลับ แต่ว่าใจชอบคำบรรยายของครูบาอาจารย์ มันเลยหลับ แปลว่าอะไร แปลว่าความหงุดหงิดความไม่พอใจ ไม่ได้เกิดจากความดังของเสียงห่าน แต่มันเกิดจากความไม่พอใจในเสียงห่าน ตรงนี้คือ เหตุแห่งความทุกข์ เหตุแห่งความหงุดหงิด เหตุแห่งการนอนไม่หลับ ไม่ใช่เสียงห่าน แต่เกิดจากความไม่พอใจเสียงห่าน ความรู้สึกลบต่อเสียงห่าน และความรู้สึกลบอยู่ที่ไหน อยู่ที่ใจเรา เหตุแห่งทุกข์แทบจะร้อยทั้งร้อย มันอยู่ที่ใจเรา

 

     พระพุทธเจ้าตรัสว่า มือที่ไม่มีแผล เมื่อจับต้องยาพิษก็ไม่เป็นอันตราย แต่ถ้ามือมีแผลเมื่อไหร่ จับต้องยาพิษ จึงจะเกิดอันตราย อันนี้เป็นอุปมาอุปไมย ยาพิษไม่ใช่ปัญหาหรืออันตราย แต่ว่าสิ่งที่ทำให้เกิดอันตรายคือมือที่มีแผล ปัจจัยภายนอกไม่น่ากลัวเท่าปัจจัยภายใน

 

     ยาพิษเป็นอุปมาอุปไมย หมายถึงความเจ็บ ความป่วย ความสูญเสีย หรือเสียงต่อว่าด่าทอก็ได้ สิ่งเหล่านี้มันไม่ทำให้ใจเป็นทุกข์ ถ้าใจเราไม่มีแผล หรือใจเราไม่มีข้อบกพร่อง แต่ถ้าใจเราไม่มีธรรมะมาช่วยรักษา เรามีความรู้สึกลบ ความทุกข์จึงจะเกิดขึ้น ถ้าเราพิจารณาดูดีๆ ไม่มีอะไรหรือใครทำให้เราทุกข์ ทำให้เราโกรธได้ หากว่าใจเราไม่ไปร่วมมือ หรือไม่เออออห่อหมกด้วย ตรงนี้สำคัญนะ ใจเรานี่แหละเหตุ แห่งทุกข์ โดยเฉพาะความทุกข์ใจ สาวไปจริงๆ มันอยู่ที่ใจของเรา เหตุร้ายเกิดขึ้นถ้าใจเราไม่ไปร่วมมือด้วย มันก็ไม่เกิดความทุกข์

 

     เมื่อสัก 2 เดือนก่อน มีข่าวเล็กๆ ข่าวหนึ่งก็คือว่า ขณะที่จราจรคับคั่งมากในกรุงเทพฯ ปรากฏว่าจู่ๆ รถเบนซ์คันหนึ่งโดนชนท้าย รถอะไรที่ชนท้าย รถซาเล้ง คนขับซาเล้งเป็นชายชรา ตาแกคงไม่ดี รถเบนซ์ราคาหลายสิบล้าน ถูกชนท้าย เจ้าของลงมาดูท้ายรถ ก็เห็นท้ายรถบุบบี้ แต่สุดท้ายเจ้าของรถไม่เอาเรื่องซาเล้ง กลับไปขึ้นรถ แล้วขับรถไปเลย เขาไม่เอาเรื่อง

 

     ก็กลายเป็นข่าวเพราะบังเอิญมีคนได้ถ่ายคลิปเหตุการณ์นั้นพอดี แล้วก็เอาไปโพสต์ขึ้นเฟซบุ๊ก ชมเจ้าของรถเบนซ์มากที่ไม่เอาเรื่องรถซาเล้ง ถามว่าทำไมถึงไม่เอาเรื่องซาเล้ง ก็เพราะเจ้าของรถไม่ถือ ไม่ถือนี่หมายถึงว่าไม่ยึดถือ ไม่ยึดมั่นในรถว่าเป็นเรา เป็นของเรา ถ้าเจ้าของรถถือ เขาก็จะโกรธจะเอาเรื่องเจ้าของซาเล้งนั้น รถถูกกระทบแต่ไม่ได้แปลว่าเราจะต้องทุกข์เสมอไป เราต้องโกรธเสมอไป อยู่ที่ว่าเราถือหรือไม่ ไม่ใช่ว่าพอรถถูกชนแล้วเราจะโกรธทันที ไม่ใช่ มันอยู่ที่ใจของเราว่า เราถือไหม เรายึดมั่นถือมั่นในรถคันนี้ไหม หรือเรายึดถือในเรื่องของตัวกูของกูมากแค่ไหน

 

     ก็เหมือนกับเรากำลังซื้อผลไม้จากร้านข้างทาง อยู่ดีๆ มีคนมาชนเราจนเซ นาทีแรกวินาทีแรกเราโกรธ แต่พอเราหันกลับไป เกือบจะด่าแล้ว ปรากฏว่าเราชะงักทันที เพราะคนที่มาชนเราเป็นคนตาบอด ทำไมเราไม่โกรธทำไมเราหายโกรธ เพราะเราไม่ถือ บางทีเขาอาจจะเป็นคนเมาก็ได้ที่มาชนเรา หรืออาจจะเป็นคนบ้าก็ได้ที่มาด่าเรา พอเรารู้ว่าเขาเป็นคนบ้า เป็นคนเมา ด่าเรา เราไม่โกรธ เพราะเราไม่ถือ

 

     อันนี้แสดงว่าความโกรธก็ดี ความทุกข์ก็ดี เกิดขึ้นไม่ใช่เพราะมีคนมาด่าเรา ไม่ใช่เพราะมีคนมาชนเราหรือไม่ แต่เป็นเพราะว่าเราถือหรือไม่ เหตุแห่งทุกข์อยู่ตรงนี้ คนมีความทุกข์มากเพราะความยึดมั่นถือมั่นในตัวกูของกู แต่ว่ามองไม่เห็น ไปโทษคนนั้นคนนี้ว่า เขาว่าเรา เขารังแกเรา หรือว่าเขามาทำของของเราให้เสียหาย

 

     พระพุทธเจ้าเปรียบคนบางชนิดว่าเหมือนกับหมาหรือสุนัขขี้เรื้อน ผิวมันเป็นแผล หนังมันมีเชื้อโรค มันไปนอนใต้ต้นไม้ มันคัน มันก็โทษต้นไม้ว่าทำให้มันคัน มันไปนอนในถ้ำ มันคัน มันก็โทษถ้ำว่าไม่สะอาด ทำให้มันคัน มันไปนอนในศาลา มันคัน มันก็โทษศาลา มันก็เลยย้ายไปนอนใต้ถุนกุฏิพระ มันก็คันอีก แล้วมันก็โทษสถานที่นั้นสถานที่นี้ว่าล้วนแต่ไม่เข้าท่าทั้งนั้น แต่ที่จริงมันลืมมองตัวเองว่าที่คันเพราะผิวมันมีแผล

 

     ความทุกข์ของคนเราหรือว่าความทุกข์ใจไม่ได้เกิดจากสิ่งภายนอก ไม่ได้เกิดจากคนนั้นคนนี้ เท่ากับเกิดที่ใจของเราเกิดจากความยึดมั่นถือมั่น ยึดถือในหน้าตา หรือคาดหวังในความสำเร็จ หรือยึดถือว่านี่เป็นของเรา ของเรา ถ้าหากว่าเราถือให้น้อยลง ปล่อยวางให้มากขึ้น เราจะทุกข์น้อยลง

 

     ถึงเวลาเจ็บป่วย เราก็ป่วยแต่กายแต่ใจไม่ป่วย เพราะเราไม่ได้ยึดว่าร่างกายนี้เป็นเรา เป็นของเรา ของหายเราก็จะทุกข์น้อยลง เพราะเราไม่ได้ยึดว่าของนี้เป็นเรา เป็นของเรา รถถูกชนถูกเฉี่ยวก็ไม่ได้ทุกข์ ไม่ได้โกรธมาก แต่ถ้าคิดว่า

รถเป็นเรา เป็นของเราเมื่อไหร่ อย่าว่าแต่ชนเลย แค่เฉี่ยวเบาๆ ก็ยังโกรธ แล้วเราก็ไปโทษคนที่เฉี่ยวว่าเป็นเหตุให้ทุกข์ ที่จริงไม่ใช่ เป็นเพราะใจที่มันยึดถือ

 

     ตรงนี้แหละที่เราควรจะมองให้เห็นว่า สาเหตุแห่งความทุกข์อยู่ที่ไหนแน่ อยู่ที่ข้างนอกหรืออยู่ที่ใจ แล้วเมื่อเรารู้ว่าเหตุแห่งทุกข์อยู่ที่ใจแล้ว เราก็แก้ที่ใจ ปรับใจให้ถูกต้อง ปล่อยวางให้มากขึ้น ยึดมั่นถือมั่นให้น้อยลง แล้วไม่ใช่ยึดมั่นถือมั่นเฉพาะสิ่งที่ให้ความสุขกับเรา เช่นรถ เช่นบ้าน ทรัพย์สินเงินทอง หรือคนรัก หรือหน้าตา สิ่งที่ทำความทุกข์ให้กับเรา เราก็ต้องรู้จักปล่อยรู้จักวาง

 

     แต่แปลกนะคนเรา แม้กระทั่งสิ่งที่ทำความทุกข์ให้กับเรา เราก็ยังไปยึด เช่น ความโกรธ ความเครียด ความวิตกกังวล ความเจ็บความปวด ผู้คนแทบจะร้อยทั้งร้อยยึดในสิ่งเหล่านี้ ทั้งๆ ที่มันไม่ดีเลย แต่ทำไมมันยึด ก็เพราะหลงเพราะลืมตัว ปวดตรงไหนใจก็จะไปจดจ่อตรงนั้น ตรงที่ไม่ปวดไม่สนใจ เวลาโกรธก็จะจมอยู่ในความโกรธ จนกินไม่ได้นอนไม่หลับ

 

     ความโกรธมันน่ายึดถือที่ไหน ความปวดมันน่ายึดถือที่ไหน แต่เราไปยึดมันเพราะอะไร เพราะความหลงเพราะความลืมตัว อย่าไปโทษความโกรธ อย่าไปโทษความทุกข์ เพราะมันเป็นสิ่งธรรมดาที่เกิดขึ้น ตามเหตุตามปัจจัย แต่ถามตัวเราเองว่าเราไปยึดมันทำไม เมื่อรู้เช่นนี้แล้วก็ต้องแก้ แก้ด้วยการมีสติ มีความรู้สึกตัว รู้ทันความทุกข์ รู้ทันอารมณ์ที่เกิดขึ้น และถึงตอนนั้น เราจะเริ่มรู้จักการวาง แล้วพอเราเริ่มรู้จัก วางสิ่งที่ทำความทุกข์ให้กับเราได้ ต่อไปสิ่งที่ให้ความสุขกับเราได้ เราก็วางได้ คลายความยึดมั่นในตัวกูของกู ก็ทำให้ใจเป็นสุขได้

 

     นี่คือสิ่งที่เราควรจะใคร่ครวญจากประสบการณ์ จากเหตุร้ายที่เกิดขึ้น จากความทุกข์ที่ปรากฏ ถ้าเป็นเช่นนี้ มันก็จะทำให้เราได้กำไร เราจะไม่มัวแต่จมอยู่ในความทุกข์ แต่ว่าหาประโยชน์จากมันให้ได้ อย่าง น้อยก็รู้ว่าเราทุกข์เพราะอะไร อะไรคือสมุทัย แล้วก็แก้กันที่ตรงนั้น.

 

พระอาจารย์ไพศาล วิสาโล แสดงธรรมวันที่ 27 กุมภาพันธ์ 2566 โรงเรียนทอสี