และสิ่งที่เป็นการปฏิบัติธรรมนะครับ เป็นการปฏิบัติธรรมที่แท้จริงก็คือโลกใบนี้ไม่ได้เปลี่ยนอะไร แต่เราจะเปลี่ยนใจของเราให้อยู่ในโลกใบนี้อย่างมีสันติอย่างมีความหมายที่งดงามนะครับ เราปฏิบัติธรรมไม่ใช่ไปเปลี่ยนแปลงเพื่อนให้มารักมาเข้าใจเรา แต่เราจะปฏิบัติธรรมเพื่อให้เราเรียนรู้ที่จะเข้าใจเพื่อนเห็นอกเห็นใจเพื่อน ซึ่งเพื่อนคนเดิมเนี่ยถ้าเขาเห็นแก่ตัวเขายังเห็นแก่ตัวอยู่เหมือนเดิม แต่เรานี่จะมีความสุขเป็นล้นพ้นที่จะได้มีเพื่อนคนนี้ ที่จะได้ทำสิ่งดีๆ กับเขานะครับ เพราะมันเป็นกิจมันเป็นความหมาย

และที่สำคัญถ้าเราจะบอกเป็นความหมาย ก็คือเวลาที่ผู้ปฏิบัติธรรมหรือผู้เรียนรู้ธรรมเนี่ยนะครับ เขาจะเข้าไปสัมพันธ์กับโลกในความหมายที่จะไปบอกว่าโลกผิดแต่เขาจะมีความหมายว่าเขาเรียนรู้เพื่อจะเกื้อหนุนโลกจุนเจือโลกนะครับ เพราะฉะนั้นนึกถึงภาพนะครับว่าการปฏิบัติธรรมก็คือการที่จะได้เป็นพุทธะ การเป็นพุทธะที่ ที่พร้อมจะออกไปช่วยเหลือเกื้อกูลใครก็ไม่รู้เนี่ยครับ พระพุทธเจ้าทันทีที่บรรลุเป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้าแล้วก็เดินทางไปทั่วไปหมด รู้ว่าใครตรงไหนมีปัญหาอะไรก็ไปหมด ไปเพราะอะไร ไปเพราะเขามีปัญหา ไปเพราะพระองค์มีข่ายของพระญาณคือจิตที่ประกอบด้วยพระปัญญาคุณ พระเมตตาคุณ พระมหากรุณาธิคุณ และก็ไปเพื่อจะเกื้อหนุนสรรพสัตว์เหล่านั้นนะครับ

เพราะฉะนั้นสิ่งที่เรากำลังพูดถึงอยู่นี้นะครับ เป็นความหมายที่เรากำลังบำเพ็ญตนปฏิบัติธรรมดำเนินไปบนวิถีแห่งพุทธะ วิถีแห่งพุทธะที่พร้อมนะครับ เมื่อรู้ว่าใครมีปัญหาเราก็พร้อมที่จะเข้าไปในความหมายที่ไม่ไช่เพื่อที่จะไปเอาประโยชน์อะไรจากเขา แต่เข้าไปเพื่อจะเกื้อหนุนเกื้อกูลเขา ผมเข้าใจว่าพอเราพูดเช่นนี้ แต่แน่นอนเราไม่ได้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้าผู้บำเพ็ญบารมีมาเป็นอเนกชาติ แต่เราคือแม่ เราคือพ่อ เราคือพี่ เราคือน้อง เราคือลูกเล็กๆ แต่เราที่ในความหมายที่เป็นเราเช่นนี้ถ้าเราคือลูก เราก็พร้อมที่จะเข้าไปนะครับ ในใจของแม่ในความหมายที่จะไม่ได้สร้างความทุกข์ความยากลำบากให้กับแม่ แต่พร้อมเข้าจะไปแบกรับสิ่งที่เป็นทุกข์เป็นปัญหาของแม่ ถ้าเราในที่นี้คือลูก เราก็ปฏิบัติธรรมในความหมายนี้ แต่ถ้าในที่นี้คือแม่ เราก็จะปฏิบัติธรรมในความหมายเราจะเกื้อหนุนเกื้อกูลลูกอย่างไร เพราะฉะนั้นสิ่งที่มันเป็นกระบวนการที่เรียกว่าการปฏิบัติธรรม

ก็คือการที่เราเนี่ยนะครับเชื่อมั่นในความหมายของการที่เราจะใช้วิถีแห่งการปฏิบัติเช่นนี้นะครับ เป็นการเพิ่มพูนบ่มเพาะคุณธรรมให้เกิดขึ้นในใจเรา และผมเชื่อว่าความหมายเช่นที่ว่านี้ครับคือวิถีของการปฏิบัติธรรมในมิติของทางพระพุทธศาสนา เขาถึงใช้คำว่าปฏิบัติธรรมเพื่อสลายละลายตัวตน เพราะที่ผ่านมาที่มันทำอะไรไม่ได้เพราะเรามีตัวตนใหญ่โตเนี่ยนะครับ และพยายามดึงทุกสิ่งทุกอย่างให้เข้ามาเป็นของตนเนี่ยนะครับ แต่พอเรามาปฏิบัติธรรมเรากำลังจะสลายตัวตนของเรา เพื่อให้ความหมายแห่งการเป็นเราเนี่ยนะครับเข้าไปมีปัจจัยเกื้อหนุนเสริม ถ้าเราเป็นสามีภรรยาและวันหนึ่งสามีมาปฏิบัติธรรม เราจึงให้สามีปฏิบัติธรรมด้วยการรับใช้ภรรยาและถ้าภรรยามาปฏิบัติธรรม เราจึงให้ความหมายภรรยาปฏิบัติธรรมคือรับใช้สามี แน่นอนถ้ามาทั้งคู่ยิ่งดีใหญ่นะครับ ต่างคนต่างรับใช้ซึ่งกันและกัน แล้วก็เลยกลายเป็นว่ามันก็กลายมาเป็นบรรยากาศของความหมายที่ดี เพราะฉะนั้นความหมายที่เรากำลังพูดถึงนี้นะครับ

นี่คือหัวใจ หัวใจของการปฏิบัติธรรม เพราะการปฏิบัติธรรมคือการที่เราได้ทำหน้าที่ที่เป็นหน้าที่ของเราเนี่ยอย่างดีที่สุด อย่างดีที่สุดนะครับ สุดท้ายหน้าที่ที่สมบูรณ์ที่สุด หน้าที่ของความเป็นมนุษย์ที่ยิ่งใหญ่ และหน้าที่ของความเป็นมนุษย์ที่ยิ่งใหญ่สมบูรณ์เนี่ยมันมีความหมายที่เราผู้ปฏิบัติธรรมเนี่ยจะไม่รู้สึก จะไม่รู้สึกว่ามันเป็นภาระ จะไม่รู้สึกว่ามันหนักหนาสาหัส แต่เรามีความรู้สึกดีเป็นล้นพ้น เหมือนกับเป็นความรู้สึกของคนที่เป็นแม่ คนที่เป็นแม่นี่ปฏิบัติธรรมทันทีเลยนะครับ พอเกิดความเป็นแม่ขึ้นมา ผมพูดในความหมายเชิงข้อเท็จจริงกว้างๆ นะครับ มันอาจจะมีสถานการณ์ คนที่เป็นแม่พอเกิดปุ๊บ พอรู้ว่าเป็นแม่ปุ๊บเนี่ย จะรักจะห่วงจะอาทรลูกโดยที่ไม่ต้องมีใครมาแนะ ไม่มีกฎหมายมาตราไหนบังคับ ไม่มีกฎอะไรมาบังคับเลย แต่มีความรู้สึก เป็นความรู้สึกที่มันเกิดขึ้นในใจเลย และความรู้สึกที่เกิดในใจนี้แหละความเป็นแม่ที่มันมีความหมายของการปฏิบัติหน้าที่นะครับ เพราะฉะนั้นเวลาอาจจะมีกรณีตัวอย่างของแม่บางท่านที่บกพร่อง ให้เข้าใจด้วยนะครับ แม่ที่บอกว่าบกพร่องลองไปศึกษาดูสิครับ ลองไปศึกษาดูสิครับว่ามันมีเงื่อนปมอะไรหลายสิ่งหลายอย่างที่เราไม่ได้เข้าไปรับรู้ ตอนที่ลูกมีความรู้สึกว่าแม่ไม่รักเรา แม่ทอดทิ้งเราเนี่ยนะครับ แต่ทันทีที่เขาไปรู้ว่าแม่เผชิญกับความยากลำบากสักเพียงไรนะครับ มันจึงทำให้มันยาก ยากจนกระทั่งว่ามีความรู้สึกว่าแม่เราช่างน่าเห็นใจเป็นที่สุดเลยที่ต้องอยู่ในเงื่อนไขเช่นนี้ เพราะฉะนั้นความหมายเช่นที่ว่านี้นำมาพูดกันในมิติของการปฏิบัติธรรมนะครับ