เอาล่ะครับ เวลาในพรรษาก็น้อยลงๆ โดยเฉพาะพระใหม่อย่างพวกเราที่เข้ามาบวชอยู่จำพรรษาที่สวนโมกข์ เวลาในพรรษาอีกไม่กี่วันแล้ว แต่ว่างานที่ ที่จะต้องทำยังมีอยู่ นอกจากนี้ก็ไปสอบนักธรรม สอบนักธรรมเสร็จก็จะออกพรรษา แล้ววัน 15 ค่ำเป็นวันปวารณา แล้วก็วันต่อมาก็ วันเทโวโรหณะ เป็นกิจกรรมประจำปีทุกปี ๆ ขอให้พระใหม่-พระนวกะทุกรูปพยายามทำให้ครบตามที่เรามีหน้าที่จะต้องทำ ที่เข้ามาอยู่กันที่สวนโมกข์ เมื่อวานผมก็พาพวกคุณขึ้นไปปฏิบัติธรรมที่ตโปทาวัน คุณก็ได้เห็นแล้วว่าตโปทาวันเป็นสถานที่อย่างไร แต่ว่ายังมีที่บางแห่งคงไม่ได้ไป เช่น อาศรมธรรมทูตอยู่ในสวนโมกข์นานาชาติ ผมเคยเตรียมสถานที่ไว้อย่างดีแต่ก็ไม่ได้ทำตามที่ต้องการ ผมให้รถ แม็คโครขุดเป็นคูน้ำลึก เป็นถนน เป็นสายๆ แล้วก็มีไทร ไม้ไทรพวกไทรย้อย ร่มดีมาก ถ้าได้แต่งให้ดี ลอกคูน้ำให้ดี เอาที่รกๆ ออกเป็นถนนไว้สำหรับเดินจงกรมเดินปฏิบัติธรรม ถ้าทำได้สำเร็จจะสวยมาก ที่สวนโมกข์นานาชาติก็มีน้ำล้อมเหมือนกัน อาศรมธรรมทูต คือส่วนหนึ่งของสวนโมกข์นานาชาติ สวนโมกข์นานาชาตินี้มันมีเหตุมีปัจจัยที่ให้มี ผมคิดว่าผมก็มีส่วนที่ทำให้เกิดสวนโมกข์นานาชาติ

            ก่อนมีสวนโมกข์นานาชาติ ผมเคยเข้าไปที่ภูเขาน้ำล้อม มันมีถ้ำอยู่ที่ภูเขาน้ำล้อม ผมมาเรียนให้ท่านอาจารย์พุทธทาสทราบว่าที่นั่นมันมีถ้ำอยู่ ถ้าเจ้าของที่ดินเขาขายให้น่าจะซื้อไว้สักจำนวนหนึ่งเพราะว่าพระจะได้เข้าไปปฏิบัติธรรมในถ้ำ ตอนนั้นยังไม่ได้มีสวนโมกข์นานาชาติ ผมเคยไปกับ ไบรอัน ไบรอันเป็นคนอเมริกันมาบวชที่สวนโมกข์ เคยช่วยเหลือผมในการอบรมฝรั่ง ผมไปที่ตรงนั้น ผมไปมองก็มองเห็นภูเขาสองลูกเป็นที่ว่างห่างไกลจากถนนหลวง มีเสียงรบกวนน้อย ผมนึกในใจว่าที่ตรงนี้น่าจะทำเป็นที่ปฏิบัติธรรมจึงมีเหตุมีปัจจัยทำให้เกิดสวนโมกข์นานาชาติขึ้นมา ก็เนื่องจากผมไปอบรมฝรั่งที่เกาะสมุย นั่นเอง ที่ผมเคยเล่าให้ฟังอบรมที่เกาะสมุย พอผมมาที่สวนโมกข์ฝรั่งก็ตามมา ทีนี้ที่สวนโมกข์มันมีสุนัขอย่างที่เราเห็นอยู่ ฝรั่งไปที่ไหนสุนัขก็เห่าเสียงหนวกหูทั้งวัด ท่านอาจารย์มองเห็นว่าพวกฝรั่งสนใจก็เลยคิดหาที่ดิน ที่ดินตรงสวนโมกข์นานาชาตินี้เขาอยากจะขาย ติดประกาศขายอยู่เป็นเวลานานก็ไม่มีคนสนใจ ในที่สุดท่านอาจารย์ก็ไปซื้อที่ดิน ทีแรกประมาณ 20 ไร่ต่อมาก็ขยายให้กว้างขึ้น ท่านอาจารย์ซื้อที่ดินแล้วก็ไม่ได้บอกว่าให้ใครเป็นผู้จัดสร้าง ผมก็เห็นว่าท่านอาจารย์มีเจตนาต้องการสนับสนุนงานที่ผมทำคืองานอบรมฝรั่ง ผมก็อาสาสมัครไปช่วยสร้างสวนโมกข์นานาชาติ เดินเช้าเดินเย็น เดินเช้าเดินเย็น เป็นปีๆ นะ ยังไม่มีถนนคอนกรีตจนกระทั่งทำขึ้นมาสำเร็จแล้วก็เปิดใช้ ครั้งแรกมีนักศึกษาจากมหาวิทยาลัยในประเทศอเมริกา ผมยังจำได้ชื่อมหาวิทยาลัย Puget Sound (06.10 ไม่ยืนยันตัวสะกด) มีศาสตราจารย์ฝรั่งคนหนึ่งพานักศึกษามาอบรมถึง 2 ครั้ง

            ทีนี้ต่อมามีพระที่มาช่วยเหลือผมเข้าไปดูในส่วนที่เรียกว่าดอนเกลี้ยง เพราะที่สวนโมกข์นานาชาติมีปัญหาคือน้ำจืดมันไม่มี มันลำบาก ต้องเอาน้ำด้านภูเขาฝ่ายตะวันตก ต้องสูบน้ำขึ้นบนภูเขาแล้วก็ปล่อยลงไปเอาไปใช้ การสร้างสวนโมกข์นานาชาติมันเป็นงานที่หนักพอสมควร รถแทรกเตอร์ รถแม็คโครก็ยังไม่มี การตีเสาเข็มต้องใช้แรงงานพระแบบที่เราทำกันเมื่อวาน คือเอาเสาเข็มเป็นต้นไม้ขนาดเท่าต้นหมาก ยาวประมาณ วากว่าๆ หลุมหนึ่งตั้งกี่เข็ม ประมาณ 5 ต้น พ่อหลวงรูปหนึ่งมาจากเพชรบุรีแกเก่งมาก เราคิดว่ามันน่าจะทำไม่ได้แต่แกบอกทำได้ ชื่อพ่อหลวงทัย แกบอกทำได้ เอาไม้ไผ่ตง 3 ลำมาทำเป็นขาหยั่งแล้วแขวนรอก ใช้สายชักเป็นลูกตุ้ม น้ำหนักคงจะเกือบร้อยกิโล พระต้องชักลูกตุ้มให้สูงแล้วค่อยปล่อยลงมาตีเสาเข็ม กว่าจะได้สักต้นหนึ่งพระที่ช่วยกันชักลูกตุ้มขึ้นไม่น้อยกว่า 20 รูป พระที่สวนโมกข์นี้ไปช่วยกัน  

            ทีนี่งานที่ยากที่สุด คือ คนที่ต้องไปอยู่ในหลุมต้องพยุง ต้องพยุงลูกตุ้มนี้ อย่าให้พลาดหัวเสา พระไม่ค่อยกล้าจะลงไปทำ ผมต้องยอมลงไปกับพระ ท่านเฉลียวที่มรณภาพไปแล้ว ก็ช่วยพยุงลูกตุ้มนี้เป็นท่อนไม้ใหญ่กว่าต้นมะพร้าว ยาวก็คงจะไม่น้อยกว่า 2 เมตร ชักขึ้นไปแล้วก็ปล่อยลงมา เสี่ยงมาก แล้วเราก็ทำสำเร็จด้วยความพยายาม เมื่อทำสำเร็จก็เปิดใช้ มีที่พัก ที่พัก2 หลัง มีโรงอาหาร ก็เริ่มเปิดรับฝรั่ง ฝรั่งก็เริ่มเข้ามาๆ แล้วต่อมา พ่อหลวงทัยก็ไปเจอน้ำในเขตที่เรียกว่าดอนเกลี้ยงปัจจุบัน แกบอกว่าน้ำมันจืด ตรงนี้น้ำจืดดีกว่าน้ำที่เรามีอยู่ ท่านอาจารย์พุทธทาสท่านก็เลยบอกว่าถ้าเจ้าของที่ดินเขาขายก็ให้ซื้อเอาไว้เพื่อให้พระไปอยู่ปริวาส ท่านอาจารย์พุทธทาสท่านบอกว่าวัดทั่ว ๆ ไปเมื่อก่อนเขามีที่ให้พระไปอยู่ปริวาสคือออกอาบัติ ออกอาบัติหนัก อาบัติสังฆาทิเสส บางทีออกพรรษาแล้วพระก็อยู่ต่อ อยู่ปริวาสต่อประมาณ 10 วัน ผลก็ท่านอาจารย์ก็ไปซื้อไว้

            ผมนี้เสี่ยงบ่อย เสี่ยงชีวิต คราวนั้นผมให้รถแทรกเตอร์กรุยทาง ผมก็นำถือขวานไปด้วย ถือขวานไปเล่มหนึ่ง ไปกับพ่อหลวงทัย ผมก็บอกว่าให้รถดันทางมาทางนี้ ผลักต้นไม้ให้เป็นเส้นทาง พอดีมันมีต้นไม้ใหญ่ต้นหนึ่ง ผมไม่ต้องการให้เขาโค่นแต่เขาไม่ได้ยิน เขาก็ผลักต้นไม้จะโค่น ผมยกขวานขึ้นไปเหวี่ยง เหวี่ยงบนศีรษะบอกว่าอย่าโค่น อย่าโค่น ในขณะนั้นต้นไม้ก็ล้มลงมาทันที เพราะเขาโค่นลงมาผมได้ยินเสียงพ่อหลวงทัยว่า ตาย ตาย ตาย พ่อหลวงทัยบอกว่าตาย แกคงเห็นว่าถ้าต้นไม้ลงทับผม ผมก็ต้องตาย แต่ว่าต้นไม้มันมีง่ามมันก็ล้มลงมาไม่ถูกศีรษะผมแต่มันถูกขวาน ขวานก็กินบาดที่ขาของผม เลือดก็ออกแต่ผมไม่บอก ก็ไม่บอกคนที่เขาขับรถแทรกเตอร์ ก็เอามือกดเอาไว้ พอดีมีหมอมาบวชในพรรษาอยู่ 2 รูป พอรู้ข่าวก็ไปช่วยเย็บแผล นี่ก็คือการเสี่ยงชีวิต ผมก็เสี่ยงชีวิตมาเรื่อย ๆ แต่ยังไม่ถึงกับเสียชีวิต

            แล้วก็ทำดอนเกลี้ยงอีกส่วนหนึ่งคือท่านอาจารย์พุทธทาสท่านบอกว่า ให้ทำแบบเตาถ่านก็มีคนบริจาคเงินสร้างกุฏิถึง 13 หลัง แล้วทำอาคารหลังใหญ่อยู่หลังหนึ่ง เมื่อก่อน สันติกโร เป็นพระอเมริกันเข้าไปอยู่ก็ก้าวหน้ามาก ต่อมา สันติกโรก็ลาสิกขาแล้วก็องค์นั้นบ้างองค์นี้บ้างอยู่ ตอนหลังท่านเมธีอยู่ ตอนนี้ท่านเมธีไม่ค่อยสบาย ที่ดอนเกลี้ยงก็ไม่ค่อยสมบูรณ์ เรียกว่าอาศรมธรรมทูต นี่ผมทุกปี เคยพาพระไปพัฒนาไม่ได้เราไปกันที่ ตโปทาวันเมื่อวาน แต่ว่าในพรรษานี้คงไม่มีโอกาสเพราะวันที่ 10 ผมจะลงไปเกาะสมุย กลับมาวันที่ 12 วันที่ 13 ก็วันปวารณาวันที่ 14 ก็ออกพรรษา ก็คง ๆ ไม่มีโอกาสเข้าไปพัฒนาที่ดอนเกลี้ยงเพราะเวลามันไม่มี มันไม่ตรงกัน นี่คือที่อีกแห่งหนึ่งอยู่ที่สวนโมกข์นานาชาติ

            ท่านอาจารย์พุทธทาสท่านทำงานเป็นขั้นเป็นตอน ทีนี้พอทำตรงนั้นเสร็จ ท่านอาจารย์ก็บอกว่าอย่าเพิ่งเลิก จะทำ ธรรมมาตาเป็นที่อยู่ของโยมผู้หญิงก็มาทำธรรมมาตา ผมออกแบบสร้างกุฏิได้ 2–3หลัง เดี๋ยวนี้ธรรมมาตา ก็มีโยมผู้หญิงไปอยู่บางปี 20 คนบ้าง 10 กว่าคนบ้าง อยู่ที่สวนโมกข์นานาชาติซึ่งมีที่ดินประมาณ 200 ไร่ ส่วนตรงกลางเป็นที่อบรมฝรั่งซึ่งมีทุกเดือน อาศรมธรรมทูต ธรรมมาตา อยู่ที่สวนโมกข์นานาชาติ พวกคุณก็ยังไม่ค่อยรู้ว่าสวนโมกข์นานาชาติเป็นสถานที่อย่างไร เป็นมาอย่างไร ผมจึงบอกให้พวกคุณรู้ แล้วยังมีที่อีกแห่งหนึ่งเกี่ยวกับสวนโมกข์คือสวนโมกข์หอจดหมายเหตุฯ อยู่ที่กรุงเทพฯ ถ้าพวกคุณลาสิกขาไปแล้วอยู่ที่กรุงเทพฯ ก็ควรถือโอกาสไปใช้หอจดหมายเหตุฯ ก็เรียกว่าก้าวหน้าดีมาก มีกิจกรรมประจำเดือน วันสำคัญๆ วันปีใหม่หรือวันเกี่ยวกับพุทธศาสนา มาฆบูชา วิสาขบูชา คนไปอยู่กันเป็นร้อย ไปอยู่กลางคืน ปฏิบัติธรรมตลอดคืน ที่นั่นก็ก้าวหน้ามาก มีคณะทำงานอยู่ที่สวนโมกข์หอจดหมายเหตุฯ เวลาผมขึ้นไปที่กรุงเทพฯ ก็ถือโอกาสไปพบปะญาติโยม เดือนพฤศจิกายนผมจะขึ้นไปหาหมอที่กรุงเทพฯ เจ้าหน้าที่ ที่หอจดหมายเหตุฯ เขาก็นิมนต์ผมว่าให้ไปพูดกับญาติโยมที่หอจดหมายเหตุฯ ด้วย อยู่ที่กรุงเทพฯ

            ยังมีที่อื่นที่เขามอบที่ดินให้แก่สวนโมกข์คือที่คุระบุรี จังหวัดพังงา มีโยมคนหนึ่งเขาศรัทธาต่อสวนโมกข์มอบที่ดิน 200 ไร่ ให้แก่มูลนิธิพุทธทาส ผมไปมา ดูมา 2 ครั้งแล้ว ผมก็ไปแนะนำว่าถ้าต้องการให้ที่นั้นมีประโยชน์ก็ต้องทำอะไรไว้สักอย่างหนึ่ง ผมก็แนะนำให้เขาทำหินโค้งแบบนี้ ยังไม่เสร็จ ผมกะว่าถ้าเขาทำเสร็จเราจะไปจากที่นี่ไปร่วมกับญาติโยมทางโน้น เขาก็มีคณะกรรมการช่วยกันดูแล ก็อยากจะชื่อว่าสวนโมกข์อันดามัน ชื่อก็ดี นี่ก็มีที่อีกแห่งหนึ่งแต่พวกคุณคงไม่ได้ไปสัมผัส แล้วยังมีอีกแห่งหนึ่งที่ห้วยแห้ง ๆ อยู่ที่สุราษฎร์ธานี มีพระรูปหนึ่งท่านทำพินัยกรรมมอบที่ดินให้แก่สวนโมกข์แห่งนี้ ผมก็รับเอาไว้ ที่ตรงนี้มีค่ามาก ประมาณ 17 ไร่ ตอนนี้ก็มีพระอยู่รูปหนึ่งชื่อท่านสำราญช่วยดูแล แล้วก็สร้างศาลาอย่างนี้ นิมนต์พระจากสวนโมกข์ไปพบปะญาติโยมอยู่บ่อย ๆ ที่นั่นค่ามันมาก ที่ดินมันแพงอยู่ในเมือง สวนโมกข์มันมีอะไรหลายอย่างที่มันเกี่ยวข้องกัน แต่ว่าสวนโมกข์ไม่มีสาขา สาขาโดยตรงไม่มี แต่เครือข่ายมันมีเยอะมาก ภาคเหนือ ภาคอีสาน ภาคใต้ เป็นเครือข่ายของสวนโมกข์ พวกเราอยู่ที่สวนโมกข์นี้มันก็ควรจะรู้บ้างว่ามันเกี่ยวข้องกับสถานที่ต่างๆ อย่างไร คนคอยติดตามรู้เรื่องราวของสวนโมกข์ตลอดอย่างที่พระฉัตรชัยมาถ่ายภาพแล้วแพร่ออกไป คนก็ติดตามรู้ ติดตามดู ติดตามฟัง ทุกวันเป็นพัน ๆ คน ก็ต้องขออนุโมทนาคนเหล่านี้ที่เขาสนใจสวนโมกข์ ฉะนั้นพวกเราอยู่ที่สวนโมกข์ก็ควรจะได้รับประโยชน์ มาอยู่ที่สวนโมกข์ไม่ได้รับประโยชน์ก็เรียกว่าขาดทุน เราจะได้รับประโยชน์ก็ต้องสนใจปฏิบัติธรรมนั่นเอง ผมจึงนำธรรมะของพระพุทธเจ้ามาพูดกันฟัง มีได้ทุกวัน อย่างตอนนี้ที่ผมนำธรรมะหมวดหนึ่งของพระพุทธเจ้าขึ้นมา นาถกรณธรรม ธรรมะสำหรับธรรมที่พึ่ง ธรรมะหมวดนี้ธรรมะหมวด 10 เหล่าคนไปสอบนักธรรม ดีไม่ดีเขาก็อาจออกข้อสอบเกี่ยวกับธรรมะหมวดนี้ก็ได้ มีถึง 10 อย่างด้วยกัน คือ  ศีล , พาหุสัจจะ , กัลยาณมิตตตา , โสวจัสสตา , ธัมมกามตา , วิริยารัมภะ , สันตุฏฐี , สติ , ปัญญา

            ธรรมะของพระพุทธเจ้าพระองค์ตรัสเป็นหมวด ลักษณะต้องร่วมมือกัน สรุปแล้วก็คือเรื่องศีล เรื่องสมาธิ ปัญญา ถ้าเราต้องการมีที่พึ่งก็ต้องปฏิบัติธรรม ปฏิบัติธรรมปฏิบัติที่ไหน ก็ปฏิบัติที่ตัวเราเองนี้ไม่ใช่ปฏิบัติที่ไหน เราอยู่ที่ไหนปฏิบัติธรรมที่นั้น ทำได้ตลอดเวลา อย่างเราบวชเป็นพระเรื่องศีลนี้ก็เป็นเรื่องที่สำคัญ ถ้าพระไม่มีศีล คนก็ไม่มีศรัทธา คนไม่ไหว้ ไม่กราบ ไม่ช่วยเหลือ อยู่ไม่ได้ อย่างวัดนี้ถ้าพวกเรามาอยู่กันแต่ไม่สนใจที่จะรักษาศีลรักษาวินัยใครจะช่วยเหลือเป็นไปไม่ได้ เพราะฉะนั้นพระสงฆ์ต้องเป็นผู้ทรงศีล พาหุสัจจะ การได้ยินได้ฟังธรรมะของพระพุทธเจ้ามากๆ จำไว้มาก ๆ มันมีประโยชน์ ฟังแล้วต้องเข้าใจจำได้ เข้าใจความหมายและปฏิบัติได้ด้วย เรียกว่าเป็นพาหุสัจจะ กัลยาณมิตตตา การได้เพื่อนที่ดี อันนี้ก็มีความสำคัญมาก แต่การที่เราจะได้เพื่อนที่ดีเราต้องประพฤติให้เป็นคนดี จึงจะมีเพื่อนที่ดีมาคบเรา ถ้าเราไม่เอาไหนก็ไม่มีใครคบ เพราะฉะนั้นการที่จะได้เพื่อนที่ดีก็ต้องปฏิบัติให้เป็นคนดีนั่นเอง แล้วก็ โสวจัสสตา ความเป็นคนว่าง่าย คนที่เขาหวังดีตักเตือนก็ต้องรับฟัง รับพิจารณาว่ามันถูกหรือผิด ใคร่ครวญพิจารณา ต่อจากนี้ กิงกรณีเยสุ ทักขตา ตะกี้ผมลืมไปข้อหนึ่ง คือขยันในหน้าที่การงานของส่วนรวม อันนี้ก็สำคัญมาก อย่างเมื่อวานที่พวกเราเสียสละไปขนทรายแล้วให้พระฉัตรชัยถ่ายภาพแล้วก็เฟสออกไป ไลน์ออกไป ให้คนเห็นภาพที่เราทำงานมันเป็นความสุข เป็นความสามัคคี อันนี้ก็มีความสำคัญเหมือนกัน ถ้าต้องการก้าวหน้าต้องการมีที่พึ่ง หัดเสียสละ ต้องเสียสละ แบ่งเวลาทำงานเพื่อส่วนรวม ปู่ย่าตายายของเราได้สอนเอาไว้ อยู่ที่ไหนอย่าดูดาย ปั้นวัวปั้นควายให้ลูกท่านเล่น ถ้าอยู่ที่ไหนมีแต่ขี้เกียจไปไหนก็ไม่มีใครชอบ ที่วัดนี้ก็มีบ่อย มีคนมาอาศัยบอกว่าไม่มีงานทำ ผมบอกว่าคุณเข้าใจผิด งานมันมีตลอดเวลา คุณกวาดขยะเป็นไหม เคยทำงานไหม กวาดถนนหนทางเคยทำไหม บางคนไม่ทำ พอถึงเวลาพระฉันก็มาอย่างนี้ก็ไม่มีใครชอบ เพื่อนก็ไม่ชอบเพราะเป็นคนขี้เกียจ เพราะฉะนั้นควรมีนิสัยเสียสละ กิงกรณีเยสุ ทักขตา ขยันในกิจการต่าง ๆ ของส่วนรวม เหมือนอย่างที่ในขณะนี้เรื่องจิตอาสามีคนสมัครเป็นกลุ่มจิตอาสานี้ผมคิดว่าดีมาก มันเป็นความสุข การที่เราทำงานเพื่อผู้อื่นมันเป็นความสุข ไม่เหมือนกับทำงานที่ต้องการได้เงิน เราทำงานเพื่อต้องการได้เงินมันคนละอย่าง มันก็ดีเหมือนกันแต่ว่าทางด้านจิตใจไม่เหมือนกับการทำงานที่เสียสละ เมื่อก่อนนี้ก็ทำงานกันอย่างนี้ คนมาทำงานในวัดไม่คิดเงิน ทำงานเป็นเดือนเป็นปี อย่างโรงธรรมหลังใหญ่ที่อยู่ในวัดนะ คนมาช่วยกันขุดดิน มาตีหิน มาก่อสร้าง ก็ไม่คิดเงิน เดี๋ยวนี้ไม่ได้ทำงานในวัด ถ้าไม่จ้างก็ไม่มีแรงงาน เพราะฉะนั้นการที่พวกเรารู้จักเสียสละช่วยกันทำงานมันเป็นภาพที่ดี นี่มันได้จากธรรมะบทที่ว่า กิงกรณีเยสุ ทักขตา ก็คือธรรมที่พึ่งให้แก่เราเองนั่นเองแล้วยังเป็นผลประโยชน์แก่ผู้อื่น ผมก็ขออนุโมทนา

            แล้วก็ตอนนี้เวลามันก็สมควรที่จะได้ปฏิบัติธรรมเพราะธรรมะมันมีหลายอย่าง ธรรมะเพื่อตัวเอง ธรรมะเพื่อผู้อื่น ธรรมะเพื่อส่วนรวม เป็นธรรมะของพระพุทธเจ้า ถ้าหากเราจะได้ที่พึ่งก็ต้องปฏิบัติด้วยตนเองนั่นเอง ดังที่พระพุทธเจ้าตรัสว่า อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ ตนนั่นแลเป็นที่พึ่งของตน ดังนั้นถ้าเราต้องการจะมีความสุขก็ต้องรู้จักเสียสละเพื่อส่วนรวม ในหนึ่งสัปดาห์ควรจะมีเวลาเสียสละเพื่อส่วนรวม ทำอย่างไรก็ได้ เก็บขยะก็ได้ ผมไปที่พังงามีโยมคนหนึ่งแกซื้อถุงสำหรับเก็บขยะที่คนทิ้งไว้ตามข้างถนน แกเก็บเอาไปทิ้ง แกทำมาเป็นปี ๆ ผมเห็นแล้วก็รู้สึกอนุโมทนาว่ามีคนเสียสละแบบนี้ ไม่ดูดาย คนทั่วไปเห็นแก่ตัวแม้แต่เข้าห้องน้ำห้องส้วมก็ไม่ราดน้ำ ไม่ทำความสะอาด เป็นพวกเห็นแก่ตัวทั้งนั้น มันไปไม่ได้ มันก้าวหน้าไม่ได้ แล้วก็ต่อไปนี้ก็ปฏิบัติธรรมทางด้านจิตใจเล็ก ๆ น้อย ๆ ถ้าเรามีความขยันแล้วไม่ว่าเรื่องอะไรมันสำเร็จหมดเพราะว่ามันเป็นธรรมะสำหรับให้เราได้พึ่ง มันเป็นความสุข พระพุทธเจ้าตรัสว่าการอยู่อย่างไม่มีที่พึ่งมันหาความสุขไม่ได้ ก็อยู่อย่างมีที่พึ่งก็เพื่อการปฏิบัติตัวเองนั่นเอง เอาละครับต่อไปก็ปฏิบัติเล็ก ๆ น้อย ๆ ตามเวลาที่เหลืออยู่ ลมหายใจเข้า-ลมหายใจออกมีตลอดเวลา ให้จิตใจอยู่กับลมหายใจเข้าออกแล้วนึกถึงพระพุทธเจ้าว่าพระสัมมาสัมพุทธเจ้าได้ตรัสรู้ก็เพราะพระองค์ใช้ลมหายใจเข้าของพระองค์นั่นเอง เราก็ปฏิบัติตามพระองค์ ลมหายใจเข้า เพื่อจะได้สมาธิ พอมีสมาธิอบรมปัญญาเรียกว่าวิปัสสนา ถ้าปฏิบัติอย่างนี้เราจะมีที่พึ่งทั้งทางร่างกายและทางด้านจิตใจพร้อม ๆ กันไป เอาละครับ ปฏิบัติกันต่อไปนี้